Opera Ballet Vlaanderen opent op 14 december in Opera Gent het winterseizoen met een nieuwe ‘Don Giovanni’. De publiekslieveling ‘Don Giovanni’ heeft een speellijst van maar liefst vijftien voorstellingen in België en werkt met twee casts. Symfonisch Orkest Opera Ballet Vlaanderen staat onder leiding van barok specialist Francesco Corti, die ook pianoforte speelt. Het Koor van Opera Ballet Vlaanderen staat in compacte vorm onder leiding van Pedro Beriso en is veel op het podium aanwezig.

Hedendaagse relationele dynamiek

Tom Goossens is een Vlaamse regisseur die begon hij als regieassistent bij Opera Ballet Vlaanderen; hij deed recent de semi-scenische Peer Gynt en maakte in seizoen 2022/2023 ‘Le nozze di Figaro’*. In een interview vertelt Goossens dat ‘Don Giovanni’ de eerste opera was die hij als kind hoorde. Daarna volgde de behandeling van deze opera in zijn afstudeerproject. Nu dus extra speciaal voor hem om de opera echt groot te mogen aanpakken. De lijn van Le nozze zet Goossens voort in ‘Don Giovanni’. Hij benadert deze opera niet als een spektakel rond de mythische verleider. Don Giovanni voert hij op als figuur die telkens opnieuw kansen krijgt, maar structureel weigert te veranderen. De relatie tussen Don Giovanni en zijn omgeving vrouwen, dienaar, maatschappij staat centraal. Goossens onderzoekt hoe medeplichtigheid, fascinatie en afkeer naast elkaar bestaan, en hoe het collectief telkens opnieuw ruimte maakt voor destructief gedrag. Bij Opera Ballet Vlaanderen positioneert Tom Goossens zich als een regisseur die klassiek repertoire gebruikt om hedendaagse relationele dynamiek zichtbaar te maken, met een sobere theatrale taal. Bij hem is psychologie belangrijker dan illustratie en hij handhaaft het volledige libretto.

Radicaal minimalistisch

We zien een nagenoeg leeg podium, radicaal minimalistisch en sterk grafisch. Een grote, lege speelvloer wordt doorsneden met een hoge smalle ladder die in de vloer door loopt en naar boven verdwijnt in het niets. De ruimte is verder zonder decoratieve aankleding, louter een van links naar rechts over de bühne lopende verhoogde strook die doet denken aan een ‘catwalk’. Daar lopen zo nu en dan spelers, het koor of zelfs kippen over. Paraderende bedienden met flessen drank en gebraden kippen (inclusief damp die eraf komt) voor het feest, koorleden die met kapotte flessen op jacht zijn naar de Don en inderdaad een set kippen die keurig van links naar rechts oversteekt. Het verder sobere beeld versterkt de naaktheid van de personages die bij aanvang van de opera en bij het applaus zeer schaars gekleed zijn. Maar ook als het koor en de solisten de enorm prachtige kleding van Sophie Klenk-Wulff dragen, dan blijft er- door het gebruik van de organza stoffen- een mooie transparantie. Een heel prachtig beeld en scenografie van Sammy van den Heuvel, zeker geholpen door de aantrekkelijke belichting van Dennis Diels, al stonden niet alle solisten trefzeker in ‘hun’ bundel licht.

Giovanni in eigen mythe

Don Giovanni (op de première gezongen door Wolfgang Stefan Schwaiger) is in het zwart gehuld in deze voorstelling. Hij is geen flamboyante overwinnaar, maar een man die leeft in de echo van eerdere levens. Zijn spel is vol nonchalance, alsof hij zich bewust is van de cyclus waarin hij gevangen zit. Dus minder gesoigneerd en meer de vanzelfsprekendheid die bij een heer van stand hoort om zijn aantrekkingskracht geloofwaardig te maken. Naast hem staat Michael Mofidian als Leporello, een van de sterke schakels van deze avond. Zijn stem is stevig en passend, zijn energieke frasering en scherpzinnige timing geven de rol iets onvoorspelbaars. In Goossens’ regie is Leporello niet louter de meeloper, maar iemand die de cyclus doorziet en er soms bijna doorheen breekt. Mofidian speelt dat met een mengeling van wanhoop en ironie die prachtig werkt. Bijzonder mooi is dan ook het moment waarop ook hij bijna valt voor Don Giovanni als deze hem voordoet hoe hij een vrouw moet verleiden. Aanvankelijk slaat hij aldoor de hand van de Don weg uit angst voor homoseksualiteit, maar gaande weg ontstaat er een ‘ga door, ga door moment’. Maar de Don is dan al weer verveeld en speelt er louter mee.

Ik ben een fan van Reinoud van Mechelen, hij zingt hier Ottavio. Deze barok vertolker met zijn eigen gezelschap ‘A nocte temporis’ hoorde ik recent nog tijdens het festival van de Oude muziek in Vredenburg**. Van Mechelen was fenomenaal in ‘Iphigenie en Tauride’ van Opera Ballet Vlaanderen waar hij Plyade zong vorig jaar.*** Ook zijn vertolking van Don Ottavio is voor mij heel puik, precieze articulatie en een fijne balans van sonoriteit en helderheid in zijn stem. Il Commendatore wordt door Edwin Kaye streng en met een geweldig geluid vertolkt. Veel geluid op de benodigde noten en ook met zijn mechanische bewegingen is hij zeker indrukwekkend. Justin Hopkins speelt geweldig, een geloofwaardige Masetto.

Vrouwen proberen te doorbreken

Marie Lys geeft Donna Anna een helder profiel. Zij maakt van Anna geen porseleinen slachtoffer, maar een vrouw die haar eigen narratief probeert te herschrijven het trauma van haar aanranding en haar overleden vader moet ze overwinnen. De relatie met Ottavio is misschien niet wat ze wil continueren. Vanuit een female gaze gezien wordt Donna Anna hier geen abstract symbool van eer of wraak, maar een vrouw die haar eigen grenzen en waarheid bewaakt. Ze weigert zich te laten reduceren tot object in Giovannis cyclus en juist daardoor krijgt haar optreden een eigentijdse scherpte. Arianna Vendittelli zet een vurige Donna Elvira neer. Bij haar wordt Elvira de spil van de morele ambiguïteit: zij ziet Giovanni’s cyclus het scherpst, maar kan hem misschien niet ontkomen. Je zou haar ook kunnen zien als de enige die Don Giovanni begrijpt voor wat hij is, de losbol die we allemaal soms willen zijn en wat we in hem kunnen veroordelen. De female gaze maakt Elvira’s positie extra intrigerend: zij wordt geen hysterische verschijning, maar een vrouw die helder ziet wat Giovanni doet en die, ondanks haar gevoelens, de dynamiek durft te benoemen. Zij wordt het morele ankerpunt van de voorstelling. Ze heeft een mooie stem zeker in de duetten met Ottavio, Reinoud van Mechelen die haar als het ware vocaal ‘optilt’.

Katharina Ruckgaber geeft Zerlina een lichte, dartelende warmte, maar ook een duidelijke autonomie. Haar scènes met Masetto zijn speels, maar nooit simpel; zij laat zien hoe een rol die vaak luchtig wordt behandeld, in deze regie een eigen ritueel van keuzes wordt. In haar relatie met Masetto heeft ze het een en ander te overwinnen en Don Giovanni heeft haar in ieder geval aan het denken gezet, misschien meer volwassen gemaakt. Vanuit een female gaze wordt haar flirt geen naïef spel, maar een strategische, zelfbewuste beweging binnen haar beperkte sociale ruimte.

Onder leiding van Francesco Corti speelt het symfonisch Orkest Opera Ballet Vlaanderen levendig, transparant en alert. Persoonlijk had ik iets meer van deze specialist verwacht, maar ook technisch haperde bij deze première het één en ander. Er is gekozen voor een zeer volledige Don Giovanni, een combinatie van de Praagse en de Weense versie.

Female gaze

Vanuit de female gaze is deze opera een regelrechte ramp. Tegen die achtergrond hield ik mijn hart vast toen ik vooraf beelden zag van kippen op het toneel. Associaties met ‘chicky’, ‘lekker kippetje’ dus de vrouw als pluimvee lagen voor de hand. Don Giovanni is vanuit ‘female gaze’ bezien een zeer problematische opera. Vrouwen verschijnen vooral als object van begeerte, bekeken en benoemd vanuit mannelijk verlangen. Alle ‘female gaze’ armbellen rinkelen; Het gaat om types: ‘het boerenmeisje’, de ‘mooie dame’, de ‘feeksachtige ex’. Hun perspectief krijgt zelden ruimte, hun stem nauwelijks autonomie.  Gelukkig lijkt de regisseur zich daarvan bewust en probeert er werkelijk wat aan te doen.

Regisseur Tom Goossens maakt juist een bewuste draai: de kippen fungeren niet als vernederend beeld, maar als spiegel. Hij onderzoekt hoe vrouwen bekeken worden, en keert dat kijken om. Daarmee wordt Don Giovanni niet vergoelijkt, maar blootgelegd en gezien vanuit de vrouw.  De kip staat voor het beeld van consumptie, niet voor vrouwen meer voor een anoniem verwisselbaar object van begeerte. Heel direct wordt ook de associatie gelegd met de honger naar verorberen van (kippen) vlees. De vrouwelijke personages worden niet gezien als slachtoffers van Giovanni maar als afzonderlijke perspectieven. De regie toont hoe zij naar hem kijken, niet hoe hij, of de opera naar hen kijkt. De voice-lines van Anna, Elvira en Zerlina vormen geen tegenkrachten maar eigen verhalen, die naast elkaar bestaan. Hun zelfbeschikking ligt in het terugnemen van interpretatie, niet van wraak.

Slotapplaus

De voorstelling van 14 december bood een cast die niet overal perfect zong, maar er waren heerlijke uitschieters, prachtige duetten en meerstemmige stukken waar ik van genoot. Het geheel werd gedragen door een sterke regiegedachte die de opera niet ‘anders wil maken’, maar ‘anders laat terugkeren’. Aan het einde van de opera zal het nagenoeg iedereen duidelijk zijn. We zagen in het begin de cast en het koor in hun ondergoed staan en groeten naar het publiek, maar men bewoog achterstevoren, een beetje slapstick, als een film die je langzaam terug draait. Door de scene aan het einde in de juiste volgorde te zien, een exacte herhaling, valt het kwartje. Deze Don Giovanni laat zien dat het stuk vooral gaat over herhaling. De verleiding is niet zijn kracht, maar de ruimte die hem gegeven wordt.

Door de blik te kantelen, verschuift het drama van schuld naar patroon. De productie maakt daarmee een nieuw vertrekpunt zichtbaar. Dat levert niet alleen een begripvolle lach op maar geeft ook nog eens op zijn Mozarts de moraal van het verhaal weer. Want nu kan uiteindelijk het verhaal opnieuw beginnen, alleen wie is de volgende Don Giovanni? Wie wordt het nieuw slachtoffer van maatschappelijke conventies? Wat doe jij daaraan en wat is de invloed die we daadwerkelijk hebben op de rol die we spelen?

Don Giovanni is te zien op 19, 21, 23, 28, 30 en 31 december in Opera Gent en op 8, 10, 11, 13, 15, 18 en 20 januari in Opera Antwerpen.

Er zijn verschillende casts.

Verder kijken, luisteren en lezen

Video trailer van Don Giovanni.

Franz Straatman over Le Nozze di Figaro in de regie van Ton Goosssens

**Reinoud van Mechelen in het Festival Oude Muziek Utrecht.

***Monique ten Boske over Reinoud van Mechelen in Iphigénie en Tauride