Met Parsifal sluit Richard Wagner zijn levenswerk af: een Bühnenweihfestspiel waarin opera, ritueel en filosofie samenvloeien tot een monumentale meditatie over lijden, verlangen en verlossing. Opera Ballet Vlaanderen opent het seizoen 25/26 met deze opera in Gent, een nieuwe productie van Susanne Kennedy en Markus Selg.

Het duo, waarbij Markus de scenografie en het digitale beeld voor zijn rekening neemt en Susanne de regie, staat bekend om zijn theatrale esthetiek die digitale en analoge middelen laat samenvloeien. Daarbij zien ze technologie niet als extra ingrediënt, maar als integraal onderdeel van de theatrale ervaring. Dat klinkt als een nieuwe stap op weg naar een gesamtkunstwerk van deze tijd; heel begrijpelijk dat Jan Vandenhouwe deze Parsifal aan hen toevertrouwde, al hebben ze nog niet veel ervaring met opera.

Centraal staat de graalgemeenschap, die na de morele val van haar leider Amfortas in diepe crisis verkeert. Zijn ongeneeslijke wond, toegebracht door de Heilige Speer, kan slechts geheeld worden door de komst van ‘een reine dwaas die weet door medelijden’. Die rol vervult Parsifal, het natuurkind dat door een reeks archetypische ontmoetingen groeit naar inzicht. Wagner verweeft hierin christelijke en oosterse motieven: de samsara-kringloop naast de belofte van verlossing, Jezus naast Boeddha. Kennedy en Selg plaatsen dit alles in een theatrale tempel, waarin simulatie en werkelijkheid in elkaar overvloeien.

Ai, waar lijdt het toe?

Van meet af aan overheersen de AI-beelden: een stortvloed van digitale decors, animaties en visuele metaforen. Soms aansluitend bij het libretto, vaak abstraherend, maar vooral steeds aanwezig. Hoewel de beeldfragmenten, die aldoor herhaald worden, mooi gemaakt zijn, zie je toch wanneer ze beginnen en zich na een minuutje herhalen, zoals tijdens de ouverture. Het gaat gauw vervelen, zeker als het later nog eens herhaald wordt. Het lijkt nog het meest op een caleidoscoop, zo’n kijkkoker met spiegeltjes en gekleurde deeltjes die steeds nieuwe patronen vormt. Het podium wordt helaas ‘overheerst’ door het videoscherm, er is ook nog een soort grot waar schermen zijn verwerkt. als in de hoeken van een iglo. Op de bühne staan nog twee schermen die vaak vuur, maar ook andere zaken weergeven. Op het proscenium, de omlijsting van het bühnebeeld, zijn ook beelden en bovenaan op het scherm is continu een abstract stuk zwaard in diverse kleuren zichtbaar. De beelden imponeren soms technisch, maar vergen constant je aandacht. Het blijft zelden stil voor de ogen, ook niet in de meest ingetogen momenten. Het wringt wanneer dramatische interacties worden onderbroken door figuranten met repetitieve armbewegingen of decorstukken en rekwisieten die hun betekenis nauwelijks verantwoorden. Waar Kundry en Parsifal in hun duet momenten van intense nabijheid verlangen, blijft de theatrale rust uit; je wordt eerder opgeslokt door visuele lagen, dan meegesleept op hun psychologische golf en de prachtige muziek. Regelmatig vraag ik me af waar is dit goed voor, wat draagt het bij? Terwijl Wagner in zijn Bühnenweihfestspiel juist zoekt naar contemplatie, stilte en een spirituele aansluiting tussen de toeschouwer en het transcendente, dwingt deze productie je voortdurend tot duiden, vangen en interpreteren.

Schitterende solisten, laatste keer Alejo Pérez

Het muzikale niveau tilt echter de spanning goed op. Onder de energieke leiding van dirigent Alejo Pérez ontvouwt het orkest de partituur met kracht en innerlijke spanning. De zwijgende momenten die in Parsifal essentieel zijn krijgen muzikaal ruimte naast dramatische uitbarstingen. Nergens is dit orkest te luid en af en toe gromt en bromt het heerlijk uit de orkestbak. De zangers vinden gelukkig hun weg te midden van het visuele exces. De Amerikaanse tenor Christopher Sokolowski zingt Parsifal. Hij zit bijna de hele voorstelling op een soort schapenbontje op een poef. Als hij daar niet zit hangt hij ook nog tweemaal in een film als een yogi boven de grond. In Sokolowski’s vertolking hoor je de heldhaftige ‘reine dwaas’. Een paar maanden geleden was Sokolowski mij en waarschijnlijk intendanten opgevallen in de productie Billy Budd, Sailor, waar hij een hele krachtige kaptein Vere neerzette op het Festival ven Aix -en-Provence.* Zijn deelname was pas drie weken voor de repetities beklonken en hij leerde de rol in no-time. Wat een prestatie! Zijn stem past wat mij betreft enorm bij dat van een natuurkind dat pas gaandeweg inzicht krijgt en zijn ontwapenende lach is fenomenaal maar ook soms een beetje een karikatuur. Ik moest denken aan de overdreven romantische beelden van de mooi lachende heren van Pierre en Gilles.

Albert Dohmen als Gurnemanz is voortreffelijk met sonore diepte en een meeslepende vertellende stijl. Dit Wagner fenomeen is over de hele wereld te horen en was in Nederland in de tweede serie van de Ring van Pierre Audi als Wotan/Wanderer en hij zong in Nederland in de oude Salome productie de rol van Jochanaan (2009). Mezzosopraan Dshamilja Kaiser geeft Kundry een gelaagde intensiteit, schakelt soepel tussen verleidelijke kleuren en rauwe wanhoop. Kartal Karagedik tekent een overtuigende Amfortas, verscheurd en pijnlijk, met een stem die kracht en fragiliteit tegelijk draagt. Waar hij in Iphigénie en Tauride bij Operaballet Vlaanderen** vorig jaar als Orest mij te eenzijdig grof klonk, vind ik hem nu ook erg mooi ingetogen. In de tegenpool Klingsor schittert Werner Van Mechelen, een Belgische zanger met gevestigde reputatie in die rol. Sterk, dominant en duister van timbre, maar altijd met nobele dictie. Zijn opkomst met een lift (uit de onderwereld?) vond ik een beetje raar en was bovendien niet vanaf alle plaatsten in het theater te zien. Hij zong recent in Bayreuth Konrad Nachtigal in Der Meistersinger. De bas-bariton was in Nederland te horen als Alberich in de Audi-Ring van 2012 en 2014. Tijl Faveyts gaf vanuit de orkestbak aan Titurel zijn sonore basfundament. Deze zomer trad hij in Bayreuth aan in Die Meistersinger, een opera die hij bij De Nationale Opera in 2013 ook zong. Recenter was hij in het Concertgebouw te horen als Fasolt onder Kent Nagano (2021)***. Het Blumenmädchen-ensemble was in orde en ook het koor en kinderkoor van Opera Ballet Vlaanderen klonken zoals gewoonlijk heel goed. Verrassend brachten de dames vanuit de koepel van het gebouw, dus boven in de zaal, hun zang ten gehore.

Female Gaze

De opera Parsifal is vanuit het standpunt van de female gaze een waar drama. Daar kan een regisseur iets aan doen door een ruimte te creëren waarin vrouwelijke aanwezigheid betekenisvol en transformerend wordt. Dat vond Susanne Kennedy niet nodig. Op mijn vraag op de persconferentie hoe ze vanuit de female gaze naar deze opera keek antwoorde ze dat ze zich prima in alle karakter kon verplaatsen. Misschien begreep ze mijn vraag niet, maar uit haar regie blijkt geen enkele ontwijking van de traditionele valkuilen van Wagner’s genderregeling. Kundry is verleidster gereduceerd tot object van mannelijk verlangen en geen zelfstandig wezen. Ook de ‘bloemenmeisjes’ handelen als decor, een behang van schoon vrouwelijk ritueel weefsel. Door hen wezenloos wit te schminken en lange vlechten te geven wordt hen ook nog hun individualiteit ontnomen. Ook de door Kennedy meegebrachte performers zijn overwegend mooi, wit, slank, vrouwelijk en voeren rites uit. Vanuit de female gaze allemaal heel verdacht.

Wagner en AI en IR

In 2016 bracht Pierre Audi bij De Nationale Opera Parsifal met een decor van de kunstenaar Anish Kapoor. Dat decor gaf, zonder hulp van Artificiële Intelligentie (AI), al de indruk dat het je ruimtelijke waarneming vervormd en je in peilloze diepten lijkt kijken. Het was prachtig in Audi’s bekende stijl van ‘less is more’. Bij de nieuwe productie van Kennedy en Selg miste ik dat duidelijk. Regisseurs zoeken nu vaak naar een mix van multimedia en Wagner. In De Munt moest recent de productie van de laatste twee delen van de Ring van Romeo Castellucci worden afgeblazen. De techniek om ‘live monden’ van zangers op film te tonen werkte niet goed en het werd te duur. Zelf zat ik dit jaar in Bayreuth, waar een deel van het publiek met AR-brillen keek. Niet iedereen had er één, ze waren erg prijzig. Veel mensen waren teleurgesteld omdat er weinig te zien was – behalve een moment waarop het leek alsof een speer door de zaal vloog.

Epiloog

Met deze Parsifal bevestigt Opera Ballet Vlaanderen zijn verkenningsdrang in de mooie traditie van Parsifals die door hen zijn uitgevoerd. De visuele ambitie en het concept van Kennedy en Selg is bewonderenswaardig, de muzikale uitvoering vaak magistraal. Maar de confrontatie tussen beeldende overvloed en spirituele sereniteit blijft problematisch: meer imponerend dan intuïtief, via een visuele spreekstoel die zwaarder weegt dan het muziekdrama zelf.

Waar de religieuze kern van Wagners muziekdrama zou moeten activeren in een beeldtaal die spreekt tot een digitale generatie eindigt het in een overkill. Muzikaal echter zijn de solisten heel erg goed en de jonge Parsifal is verrassend. Alejo Pérez neemt waardig afscheid. Orkest en het koor en kinderkoor van Opera Ballet Vlaanderen staan garant voor een bezielde lezing. Kortom: een muzikaal prachtige Parsifal met teleurstellende regie, scenografie en video-ontwerp.

Parsifal is nog te zien op 1 oktober in Gent en daarna in Antwerpen op 11,14,16, 19 en 22 Oktober.

Verder kijken, luisteren en lezen

De video trailer van Parsifal.

Alejo Pérez over Parsifal.

*Christoph Sokolowski in de productie Billy Budd, Sailor, in Aix en Provence

**Over Kartal Karagedik in Iphigénie en Tauridi 

***Over Tijl Faveyts als Fasolt in Das Rheingold