De verborgen bladzijde van Alma Mahler
Neil van de Linden zag en hoorde in het Muziekgebouw aan ’t IJ in Amsterdam de de première van De Verborgen Bladzijde, een kameropera van Ernst Spyckerelle door het Intercontinentaal Ensemble in regie van Ria Marks.
Gek dat componist Ernst Spyckerelle, die de muziek voor deze semi-opera samenstelde, zei dat hij de muziek van Gustav Mahler nog niet goed begrijpt. Want we horen een prachtig doorlopende Mahler-collage van favoriete stukjes uit zijn symfonieën en liedercycli waaruit genoeg affiniteit blijkt, aangevuld met bewerkingen van muziek van Alexander Zemlinsky, Alban Berg en Verdi, eigen nieuw gecomponeerde muziek en bijna aan het eind het lied ‘Lobgesang’ van Alma Mahler.
Al die bewerkingen herinneren aan de bewerkingen die werden gespeeld in de door Arnold Schönberg opgerichte Verein für musikalische Privataufführungen, dat in kleine bezetting werken van onder meer Mahler, Berg en Zemlinsky uitvoerde. Het resultaat is vervolgens heerlijk “raden maar” van alle stukjes Mahler-symfonieën enzovoort, maar belangrijker nog een vloeiend in elkaar overlopend, naadloos ‘doorgecomponeerd’ geheel. Ook hoe het Intercontinental Ensemble deze muziek verklankt doet prettig denken aan de legendarische LP die ik indertijd koesterde, van het Schönberg ensemble in hun jonge jaren, onder Reinbert de Leeuw met muziek voor die Verein für musikalische Privataufführungen.
Alma Mahler-Werfel-Gropius-Schindler
Centraal in het verhaal van de voorstelling staan Alma Mahler en haar verhouding tot haar postuum nog steeds betweterige echtgenoot Gustav en tot haar in 1935 overleden dochter Manon, uit haar huwelijk met architect Walther Gropius en tot een minnaar in spe, de priester Johannes Hollnsteiner (een mooie dubbbelrol van een mooie rol van Georgi Sztojanov, zangtechnisch en acterend).
Ook de houding van Alma tegenover het opkomend Nazisme speelt een rol, al was het alleen maar als weduwe van een katholiek geworden maar van oorsprong Joodse componist, waaraan ze door de Nazis wordt herinnerd, maar met een zoals ze zelf zingt ‘volledig Arische dochter’, Manon, want Alma zelf en Gropius waren niet-Joods. Pastoor Hollnsteiner dringt er steeds op aan dat Alma haar meisjesnaam Schindler gebruikt, en kondigt aan dat een hoge Nazi-delegatie Manons begrafenis wil bijwonen, waarvan Alma dan weer niets wil weten. Hollnsteiner herinnert Alma eraan dat ze zoveel schilders heeft in haar vriendenkring, en ook als minnaar, Oscar Kokoschka, en dat haar vader, ook een bekend schilder, bovendien bevriend met Klimt. Dus waarom zou ze geen banden met Hitler aanhalen, immers ook een schilder? Maar daarvan wil ze niets weten: als schilder vindt ze Hitler een prutser en ze wil wél de muzikale erfenis van haar Gustav Mahler beschermen (misschien ook omdat die een inkomstenbron vormde?).
Alma was in werkelijkheid overigens misschien niet heel erg van smetten vrij wat betreft antisemitisme. In haar dagboeken schreef ze wel eens ongunstig over Joden. En ze beweerde zonder problemen dat haar andere dochter Anna niet een echte dochter was omdat Gustav Mahler, de vader, een Jood was. De titel van de voorstelling De Verborgen Bladzijde duidt op een aantal kennelijk uit haar dagboek verdwenen, en die bevatten misschien nog meer van dit soort ontboezemingen.
Rare zinsconstructies
Lastig in de tekst van De Verborgen Bladzijde (libretto van Ayla van Kessel) zijn helaas sommige dialogen, rare zinsconstructies en storende taalfouten.
Flarden uit een dialoog: “Mama is er niet.” En: “Zeg maar jij.” Op Mahlers lyrische melodieën, blijkbaar zonder dat het komisch is bedoeld, of in elk geval zonder dat het zo werkt. Een “missende bladzijde” in Alma’s dagboek. “Ik ben een vreemdsoortelijke snoeshaan.” Of begreep ik een woordspeling niet? Het leek er ook niet op dat het aantal lettergrepen van woorden aangepast was aan de noten in de muziek; de prosodie van de tekst past geregeld juist niet op de melodielijnen. Ok, zang in het Nederlands klinkt al snel gewrocht. In het algemeen verhoudt onze taal zich wel eens slecht met zang, omdat onze u-, eu- en ij-klanken moeilijk zingbaar zijn zonder in een soort oeeei te vervallen. Dat het wel degelijk kan lukken om ook in het Nederlands nieuwe tekst vloeiend op bestaande melodieën te plakken bleek onlangs weer in de herneming van Operettaland bij de Nationale Opera.
Overtuigend
Ekaterina Levental als Alma Mahler mag zangtechnisch en dramatisch flink uitpakken, en ook in de meest emotionele Mahler-passages overtuigt ze. Ook letterlijk houdt ze zich staande: in het hele eerste deel staat ze middenvoor op het toneel in een enorme hoepelrok, elegant en tegelijkertijd een dwangbuis. Na de slotnoten van de eerste akte ontdoet ze zich, met hulp van theatertechnici, omzichtig van de jurk, als teken van bevrijding ongetwijfeld.
Aan het begin van het tweede deel wordt de stof van de jurk uitgerold, en blijkt die te zijn bedrukt met een afbeelding van één van Alma’s favoriete werken van Edvard Münch, waarop als ik het goed heb onthouden arbeiders van een scheepswerf zijn afgebeeld, van bovenaf, zodat ze er als ‘verworpenen der aarde’ uitzien, misschien een verwijzing door Münch naar wat er toen intussen politiek aan de hand was, maar dan wel als salon-progressivisme? Maar misschien heb ik het verkeerd gezien. In elk geval is de hele handeling met de hoepeljurk een fraaie regievondst.
De rol van Manon van Alma Mahler zelf wordt gespeeld gezongen door Elisabeth Hetherington en die mag met name in Alma Mahlers eigen ‘Lobgesang’ ook haar hele kunnen laten zien. En ja, de orkestratie door Ernst Spyckerelle van dit lied is ook Verein für musikalische Privataufführungen-waardig. Voorts is er de uitstekende, scherpe en secure ensembledirectie van dirigent Andreas van Tol. Ensemble en zangers zijn versterkt, maar in het Muziekgebouw aan ’t IJ was dat onmerkbaar gemixt tot een fraai klankgeheel. En zoals het met veel muzikaal gevoel doorgecomponeerde panorama van de verschillende fragmenten, wordt dus uitgevoerd door een fraai klinkend instrumentaal en vocaal ensemble.
Met: Ekaterina Levental(mezzosopraan) Alma Mahler-Werfel, Elisabeth Hetherington(sopraan) Manon, Georgi Sztojanov (tenor), Gropius en Johannes Hollnsteiner, Berend Eijkhout (bariton), Gustav Mahler
Verder kijken
De auteur
