Geestverruimende Stille kracht 3.0
Componisten Sinta Wullur en Martin Bauer, regisseur Michael Helmerhorst, sopraan Madeline Saputra en leden van Ensemble Multifoon creëerden een muziektheatervoorstelling, gebaseerd op De Stille Kracht van Louis Couperus. De Stille Kracht 3.0 opende op 19 oktober in De Meervaart met het beeld van een aantal gamelans, waaronder een paar reusachtige, op een halfdonker bruingrijs belicht podium.
Het gegeven van Couperus’ roman is bekend: de koloniale Nederlanders voelen zich superieur, maar kunnen niet op tegen de ‘stille kracht’, oerkrachten die in het Indië overal aanwezig zijn, “in de bodem en in de bomen als pontianaks”, gevreesde demonen uit de Maleise mythologie. De Stille Kracht 3.0 laat naast het oorspronkelijke perspectief van de Couperus twee andere perspectieven zien, het ‘inlandse’, dat van de lokale bevolking ten tijde van de Nederlandse koloniale overheersing, en het perspectief van de moderne ‘Indische Nederlander’, de derde generatie ‘Indo’s’, en hoe die zich, soms verweesd tussen culturen, tot het koloniale verleden verhouden.
Het instrumentarium in deze opera is een hybride gamelan, de ‘Global Gongs’: Javaans instrumentarium dat 30 jaar geleden via een initiatief van componiste Sinta Wullur op Java werd gesmeed volgens het Westerse toonsysteem. Tijdens de openingsscène licht langzaam het grote pastelwitte doek achterlangs het podium op, en ontwaren we bergen in de verte, palmen en vervolgens een groot huis, het huis van de Nederlandse regent uit Couperus’ verhaal waarbinnen en waaromheen zich alles afspeelde.
We horen citaten uit het Couperus’ tekst waarin de koloniale verhoudingen in het boek uit de doeken worden gedaan, vanuit Couperus’ perspectief. Gedurende deze scène horen we muziek in een Europees idioom van rond 1900. 1900 was het jaar waarin Couperus’ De Stille Kracht verscheen. We horen een klein beetje Debussy, een componist die zich sterk voor de gamelanmuziek interesseerde, maar misschien vooral de iets lichtere toon van de muziek van Reynaldo Hahn, half musette, half melancholisch, fraai gedaan. Hahn was een tijdgenoot van Couperus en hij en Couperus zouden het vast goed met elkaar hebben kunnen vinden, ware het niet dat Hahn had al een andere auteur als muze had, een vergelijkbaar bijna oververfijnde stilist, Marcel Proust.
Opeens gaat het tonale palet over in authentieke gamelan-stijl. Ondanks de ‘hybride’ stemming zijn deze passages zodanig gecomponeerd dat je zoals gebruikelijk bij klassieke gamelan – althans als westerling – moet zoeken naar de toonhoogten. Dat werkt bij altijd weer bijna geestverruimend. Doordat je ratio naar houvast zoekt, terwijl je gevoel veel minder moeite heeft om te worden meegevoerd. Ik heb ooit een paar lessen gamelanspel gevolgd . De noten precies spelen vergde het uiterste van mijn concentratie, maar daarna was er ook een weldadig gevoel van voldaanheid; heeft vast iets met dopaminen te maken.
De Stille Kracht 3.0 behandelt Couperus’ roman vanuit drie perspectieven. Couperus’ eigen, ondanks al zijn fascinatie voor de inlandse cultuur wel degelijk koloniale invalshoek, weergegeven door een vertelstem(Demie Kleinmeulman) uit luidsprekers. Vervolgens die van een ‘Indo’ een hedendaagse gemengd Nederlands-Indische nazaat van de Indische samenleving van toen. En als derde die van de oorspronkelijke bevolking van Nederlands-Indië, ook vertegenwoordigd in de muziek, deels gezongen door sopraan Madeline Saputra (recentelijk winnares van onder meer de persprijs van Theatre in Song van de IVC*) en met nieuwe teksten van Christina Dewi Elbers, die Couperus’ De Stille Kracht ooit in het Indonesisch had vertaald.
Misschien geven de projecties op het gigantische witte scherm al deze dichotomieën wel weer: de beelden zijn kraakhelder, maar toch speelt het leven dat we daar zien zich af in een ongrijpbare dimensie. En soms brengen die beelden het koloniale drama juist indringend dichtbij: er is een lange smeekbede aan de regent van de moeder van twee inlandse residenten, lokale prinsen, als de regent die heeft ontslagen, de ene omdat die te antikolonialistisch werd, de ander wegens vermeend wijn- en opium-gebruik. Maar telkens ook vooral om zijn macht te laten gelden, en we zien een indrukwekkend beeld van een ineengeschrompelde vrouw tegenover een enorme laars. De tragische combinatie wijn, Europees, en opium, oosters, is trouwens kenmerkend voor de inlandse hogere klasse als die zich probeerde aan te passen aan de koloniale overheersers, en zich daarbij vervreemdde van zijn wortels.
De opera is opgebouwd als een collage. Atmosferische muzikale stukken in Westers en Maleis idioom, vertellingen in het Nederlands en Indonesisch, fraaie arias, gezongen door de uit Indonesië afkomstige aan het Amsterdams conservatorium opgeleide Madeline Saputra, en prachtige wayangpoppenscènes. Iedereen van het ensemble bespeelt trouwens in afwisselende combinaties het prachtig ogende instrumentarium.
In de roman komt het tot een opstand vanwege het beleid van de kolonisatoren, vanuit de geheime ‘stille kracht’. Die wordt muzikaal fraai verklankt door nog een een overgang van diatonaals naar wat toch het dichtst bij orientaals origineel komt. Het achterdoek toont een uitbeelding van een enorme vulkaanuitbarsting. Eerst in angstaanjagende wayang-projecties. Die overgaan in beelden uit een historische zwart-wit-film van een vulkaanuitbarsting. De opera besluit met prachtige reeks dreigende bijna ultrasoon lage tonen van door het hele ensemble gezamenlijk bespeelde rechts op het podium opgestelde grote gongs.
De Stille kracht 3.0 is nog te zien op 24 oktober 2025 – 20:15 uur in Utrecht in het Stadsklooster, 28 oktober 2025 – 20:30 uur in Den Haag in Theater De Regentes en op 16 december 2025 – 20:30 uur in Dordrecht in de Kunstkerk.
Verder kijken, luisteren en lezen
De video trailer van De stille kracht 3.0
De auteur
