Ook dit jaar bezoeken recensenten van Place de l’Opera weer festivals. Monique ten Boske bezoekt in totaal vier producties in het Festival d’Aix-en-Provence 2025 en bespreekt nu  twee wereldpremières waar het festival compositie opdracht voor gaf :The Story of Billy Budd, Sailor van Oliver Leith en Ted Huffman en The Nine Jewelled Deer door Sivan Eldar en Ganavya Doraiswamy.

De kwaliteit en beleving liepen wel heel erg uiteen. Met betrekking tot Billy Budd zou ik de maximale hoeveelheid sterren van Guido van Oorschot willen geven, wetende dat hij dat maar eens per één of twee seizoenen doet. Het andere werk had hem hoogstwaarschijnlijk niet kunnen bekoren en daar zou ik tot de laagste score willen overgaan voor de inzet van de musici.

Billy Budd krachtig en essentieel

In het Théâtre du Jeu de Pau.me, vaak het poëtische hart van het Festival van Aix-en-Provence, was er dit jaar een klein wonder: The Story of Billy Budd, Sailor, een kameropera versie van Benjamin Brittens Billy Budd, herwerkt door Oliver Leith en Ted Huffman. In deze intieme hervertelling krijgt het maritieme epos over homoseksualiteit, onschuld, jaloezie en fatale vergissingen een schrijnende scherpte, die diep onder de huid kruipt.

Britten schreef zijn oorspronkelijke opera als monumentale maritieme vertelling, maar wat Leith en Huffman hier doen, is die grootse lijnen condenseren tot hun dramatische essentie. Geen monumenten, geen koor van ettelijke zangers, geen masten of stormmachines. Slechts een wit podium, één zeil, een laaghangende gloeilamp en het onontkoombare ritme van elektronica en percussie onder leiding van de jonge maar trefzekere Finnegan Downie Dear. Wat overblijft is het naakte conflict tussen goedheid en verdorvenheid – zonder opsmuk, zonder ontsnapping.

Het libretto, gebaseerd op Herman Melvilles novelle, concentreert zich op Billy Budd, een jonge matroos met een aura van onschuld en zuiverheid, die door zijn stotteren niet in staat is zich te verdedigen wanneer hij vals wordt beschuldigd van muiterij. In een impulsieve reflex uit onmacht  slaat hij Claggart, zijn kwaadaardige meerdere die worstelt met zijn homoseksualiteit, dood. Kapitein Vere – ook niet vies van herenliefde is verscheurd tussen plicht en gevoel maar laat het militaire vonnis voltrokken worden. Het is een verhaal over (on)macht, angst voor het voor eigen (homoseksuele) gevoelens en de tragiek van moreel falen. Een prachtig voorbeeld  van hoe; ‘don’t  ask, don’t tell’ niet werkt.

DADT oftewel ‘Don’t Ask, Don’t Tell’ was een beleid dat tussen 1993 en 2011 gold in het Amerikaanse leger. Het hield in dat militairen niet mochten worden gevraagd naar hun seksuele geaardheid (dus ‘don’t ask’), maar dat ze er zelf ook niet open over mochten zijn als ze homo, lesbisch of biseksueel waren (dus ‘don’t tell’). Met andere woorden: je mocht in het leger dienen als je niet hetero was, zolang je het maar geheim hield. Als je er wel open over was, kon je ontslagen worden.

Madurodam maatschappij

Ted Huffman kennen we van zijn recente werk in Nederland. Bij de Nederlandse Reisopera deed hij ‘l’incoronazione di Poppea’ en voor De Nationale Opera schreef en regisseerde hij ‘We are the Lucky Ones’. Zijn toneelbeeld is sober, met één zeil sfeervol, maar nooit leeg. De ruimte ademt verstikking, het schip als Madurodam maatschappij, het dek als de kapiteinsbrug, plaats voor een rendez-vous, als rechtbank,  als executieplaats. Alles gebeurt voor onze ogen, niet achter gesloten deuren maar het moeten verbergen blijft. Huffman en Leith zuiveren het drama tot zijn naakte kern: de onmogelijkheid van rechtvaardigheid.

De muzikale bewerking is een tour de force. In plaats van orkestrale grandeur kiest Leith voor een inventief klankpalet met keyboards, synthesizers en slagwerk, dat onderhuids borrelt als een dreigende zee. De muziek is gespannen, pulserend, soms huiveringwekkend stil, altijd in dienst van het drama. Het begin, bijvoorbeeld, met het koorachtige ‘lost for ever on the endless see’ zet buiten gewoon mooi de toon. Ook later is het  ‘Blow her away’ heel intiem, een thema dat door verschillende stemmen wordt overgenomen. Huffman zegt in de toelichting dat in Billy Budd het zingen dicht bij het spreken komt. Door het orkest klein en intiem te maken en in een kleine ruimte te laten afpelen is dat effect nog groter.

Fysieke en vocale inzet

Wat deze productie bijzonder maakt, is de intense fysieke en vocale inzet van de zangers. Ian Rucker als Billy Budd is een openbaring: vocaal helder, technisch beheerst, maar vooral ontwapenend in zijn menselijkheid. Zijn Billy is geen held maar een gewone,  wel hele mooie,  jongen die overloopt van positiviteit en licht, en daardoor gedoemd is te doven. Joshua Bloom kruipt in een dubbele rol als Claggart én Dansker. Hij schakelt met meesterlijke beheersing tussen donker kwaadaardig en vaderlijk warm, zijn basstem klinkt prachtig en beheerst in de intieme ruimte en brengt veel spanning. Christopher Sokolowski, die zowel Vere als Squeak vertolkt, laat een indrukwekkende beheersing zien van vocale kleur en dramatische precisie.

Verder zijn er drie jonge zangers van de Académie van het festival Aix 2025; de Ierse tenor Hugo Brady, Israelisch bariton Noam Heinz en de Britse bariton Thomas Chenhall. Ze acteren alle drie heel goed en brengen frisheid, scherpte en ensemble zin.

Wat achterblijft na afloop is stilte. Niet de stilte van verwarring, maar van ontroering. Deze Billy Budd is een monument in miniatuur, een grootse vertelling in kamerformaat, die niets inboet aan impact. In tegendeel: de verstilling maakt het des te aangrijpender. De staande ovatie was onvermijdelijk. En terecht werd een extra voorstelling toegevoegd. Het is een productie die geest van vernieuwing van Pierre Audi ademt: risico, focus, en de overtuiging dat minder soms veel meer is.

The Nine Jewelled Deer, hoeft niet.

De Nine Jewelled Deer van Sivan Eldar is gemaakt in samenwerking met Ircam, het vooraanstaand instituut op het gebied van nieuwe (al dan niet elektronische) muziek. Na drie voorstellingen in de Luma Foundation in Arles, kwam The Nine Jewelled Deer naar het Theatre de Jeu de Paume.

Wat als een betoverende ontmoeting tussen Zuid-Indiase muziek, abstracte beeldtaal en poëtische reflectie begon, verzandt in een traag uitdijende ceremonie. Sivan Eldars tweede lyrische werk is noch opera, noch muziektheater, maar een ritualistische klankinstallatie die onder regie van Peter Sellars blijft hangen in herhaling en stilering.

De inzet van topmusici zoals Aruna Sairam en Sonia Wieder-Atherton is onmiskenbaar.  Het percussie spel van Rajna Swaminathan is ongelooflijk en het is boeiend om Augustin Muller als elektronicus bezig te zien. Saxofonist Hayden Chisholm wil ik zeker nog wel eens in iets anders horen. Ook de paar doeken van kunstenaar Julie Mehretu vormen een intrigerend spel met transparantie en licht. Maar de afwezigheid van vertaling, dramatische aansturing en ritmische spanningsopbouw maakt het geheel ontoegankelijk. Ganavya Doraiswamy’s spirituele aanwezigheid verliest gaandeweg haar zeggingskracht door sentimentele overdaad en eindeloos herhaalde mantra’s.

Een gewaagd experiment, zeker, maar zonder dramaturgisch kompas raakt het betoverende begin gaandeweg zoek in de mist van goede bedoelingen. veertig minuten voor het einde begonnen mensen te schuifelen, op hun mobiel te kijken en zelfs met elkaar te praten. Zeker twintig mensen verlieten de zaal. Op de vraag een kwartier voor het einde van Ganavya; ‘will you sing with me’ was er achter mij iemand die vrij luid ‘no’ riep. En terecht want het geheel oversteeg niet een goed uitgevoerde workshop of een fijne meditatie sessie zoals ik die bij meditatie centra wel eens bijwoonde.

The Nine Jewelled Deer is nog te zien op  13, 14 en 16 juli.

Verder kijken, luisteren, lezen

Regisseur Tedd Huffman over The Story of Billy Budd, Sailor.

Peter Sellars en Sivan Eldar over The Nine Jewelled Deer.

Monique ten Boske over Louise in Aix-en-Provence.