Genderwisseling wringt in Giulio Cesare
Monique ten Boske reisde op 30 november naar Duisburg om een nieuwe productie van Händels Giulio Cesare te zien. De productie van de Deutsche Oper am Rhein in de regie van Michaela Dicu was in alle opzichten in een nieuw jasje gestoken.
Julius Caesar een vrouw?!
De aangekondigde bijzondere genderrolwissel in de opera Giulio Cesare door de Deutsche Oper am Rhein te Duisburg was voor mij reden om weer eens dat theater te bezoeken. Cleopatra wordt in deze productie niet gezongen door een mezzosopraan, maar door een man (sopranist Dennis Orellana), en Julius Caesar door een vrouw: mezzosopraan Anna Harvey. De naam van deze mezzosopraan onthouden is makkelijk, immers haar illustere naamgenoot is jarenlang Prima Donna Absoluta van Vogue geweest, bekend als de stylist van Princess Diana en vaak gekleed in een zwart broekpak.
En wat heeft dat met deze opera te maken? Alles. Regisseur Michaela Dicu onderzoekt hoe wij vrouwen in machtsposities zien en welke verwachtingen we op hen projecteren. Moet een vrouwelijke leider een broek dragen? Of in deze opera een zwaard? Moet ze verleiden, of juist op een zogenaamd vrouwelijke manier leidinggeven? Is iemand pas geloofwaardig leider als die kracht uitstraalt? Mogen machtige vrouwelijke leiders mooi of verleidelijk zijn, zitten we vast aan één stereotype beeld van leiderschap, ongeacht gender? Als Julius Caesar een vrouw is, moet ze dan een soort manwijf zijn? Nou, die vlieger gaat bij Michaela Dicu niet op. We krijgen Julius Caesar te zien als elegante vrouw die prachtige, vrouwelijke gewaden draagt, juist geen brede schouders of mantelpak. En wat ìs de kleding van Ariane Isabell Unfried schitterend; solisten en koor zijn er prachtig mee uitgedost.
Zelden uitgevoerd in Duisburg
Giulio Cesare in Egitto (1724) is een van Händels meest succesvolle opera’s, opgebouwd uit een bestaand Venetiaans libretto dat door Händel en librettist Haym grondig werd herwerkt en aangescherpt. De opera dankt haar impact aan een combinatie van politieke intrige, persoonlijke conflicten en Händels rijke affectenpalet. Tijdens de Londense première droegen enorme zangsterren als Senesino en Cuzzoni sterk bij aan het succes, waarna het werk tientallen keren werd hernomen. Volgens de gegevens van de Deutsche Oper am Rhein staat Giulio Cesare relatief zelden op het programma in Duisburg. Bij de première was het niet uitverkocht; er kunnen ruim 1.100 bezoekers in de zaal, en er volgen nog vijf voorstellingen.
Giulio Cesare vertelt de geschiedenis van Caesar die Pompeo heeft verslagen en hem tot in Egypte achtervolgt. Cleopatra en haar broer Tolomeo strijden om de Egyptische troon. Intriges, verleidingsstrategieën, politieke moorden en wraakacties lopen door elkaar. Cornelia en haar zoon Sesto, willen de dood van Pompeo wreken. Met de wisselende alliantie tussen Caesar en Cleopatra beweegt het verhaal uiteindelijk naar een overwinning voor beiden politiek én persoonlijk. Het werk was in Nederland te zien bij De Nationale Opera en Ballet in 2023 door regisseur Calixto Bieito* met de veel besproken gouden pispotten scene aan het einde èn de geweldige muzikale leiding van Emmanuella Haïm.
Female Gaze
Deze productie vraagt de toeschouwer nadrukkelijk om met een female gaze te kijken. De regie keert de traditionele machtsperceptie om: Caesar als mannelijke heerser, overwinnaar, symbool van autoriteit, verschijnt als vrouwelijke vrouw. Het werkt ontregelend, juist omdat de muziek en het libretto Caesar consequent als ‘hij’ aanduiden, terwijl een elegante vrouw in gouden gewaden opkomt. Dat contrast dwingt tot een herijking van wat macht, uitstraling en gender überhaupt betekenen. Echter het is voor menig kijker verwarrend en lastig te volgen. Caesar bepaalt in de enscenering het tempo van het verhaal: in de intieme scènes, in de dynamiek van oorlog en verleiding, en uiteindelijk in de finale in het bad, die volledig vanuit háár blik wordt gespeeld. Zij neemt het initiatief, zij stuurt onze blik; Cleopatra, de man, volgt en heeft de koffers al gepakt. Die verschuiving geeft de opera een interessante kern die zelden zo expliciet wordt uitgewerkt.
Toch ontstaat er frictie: wie de opera goed kent, merkt hoe tekst en beeld botsen. Julius wordt overal ‘hij’ genoemd, maar staat als vrouw voor je; Cleopatra wordt aangeduid als ‘zij’, maar wordt gezongen door een man. Dat levert momenten van instinctieve verwarring op. Als bijvoorbeeld Julius Caesar wordt geroepen en de vrouw uit het bad opstaat, denk je toch: waarom blijft die kerel nou zitten? Precies dat effect lijkt Dicu te beogen. De regie speelt met verwachting, herkenning en projectie: wat gebeurt er als onze aangeleerde genderkaders niet langer samenvallen met wat we horen en wat we zien? In die wrijving ontstaat de scherpte van de avond. De rolomkeringen leggen bloot hoe hardnekkig onze ideeën over gender en macht verankerd zitten. Door die verwarring consequent door te voeren, maakt de productie de female gaze niet alleen een interpretatie, maar een actief en geslaagd onderdeel van de ervaring.
Orkest soms té krachtig
De voorstelling opent met een gedragen ouverture. De muziek klinkt vertrouwd, maar de manier van spelen is breed, luid en doet eerder aan iets uit een andere tijd denken. Het orkest zit in een half verzonken bak, waardoor het geluid nadrukkelijker de zaal in projecteert. Het orkest van de Deutsche Oper am Rhein, de Duisburger Philharmoniker, staat onder leiding van Attilio Cremonesi, die voor deze gelegenheid een continuogroep toevoegde. Bij de première kwam deze niet altijd goed uit de verf; ook in het samenspel met het orkest ontbrak homogeniteit in de speelwijze. De klank is over het algemeen niet barok genoeg naar mijn smaak. Sopranist Dennis Orellana, de man die Cleopatra vertolkt, heeft een andere soort ondersteuning nodig dan een vrouwelijke sopraan, en zeker meer dan het orkest op deze avond bood. Ook bij Julius Caesar was de dirigent niet altijd op de juiste momenten ingetogen.
En de zang dan? Sopranist of mezzo
Anna Harvey doe de rol van Julius Caesar zingt, is lid van het ensemble van de Deutsche Oper am Rhein. In 2017 hoorde ik haar bij het Internationaal Vocalisten Concours in ’s-Hertogenbosch, waar zij een prachtige interpretatie van het verplichte werk van componist Monique Krüs gaf en de prijs voor Toonkunst Oratorium won. De keuze voor een mezzosopraan als Caesar is prima en zie je vaker. In haar eerste aria is er een moment van gewenning nodig; haar timbre moet even landen en de coloraturen zijn nog niet trefzeker. Later op de avond zingt Harvey een aantal opmerkelijk mooie aria’s met een heldere, open kleur. Haar jachtaria, ´Va tacito e nascosto´ is een waar hoogtepunt. Ook regietechnisch werkt deze scène sterk: zij laat vocaal zien hoe een prooi besluipt wordt, totdat duidelijk wordt dat Tolomeo zelf de prooi is.
Cleopatra wordt gezongen door de jonge sopranist Dennis Orellana. Een mannelijke sopraanstem geeft de rol een andere zwaarte. Mijn voorkeur gaat eerlijk gezegd uit naar een vrouwenstem. Als ik dat vergelijk met de prachtige stemmen van Cleopatra die ik dit jaar hoorde; Lisette Oropesa(Parijs) en Olga Kulchynska (Salzburg) dan is de keuze gauw gemaakt. Eerder in Nederland vond ik Julie Fuchs ook heel fijn. Sopranist Dennis zingt goed en acteert prettig. Wel is de balans met het orkest is soms lastig, heeft zijn top minder draagkracht en valt hij soms weg in het geluid van het orkest. In ‘Piangerò’ toont hij verfijning, al was de intonatie niet volledig stabiel. De laatste aria’s zijn fraai, soepel en overtuigend gezongen. Eerder dit jaar in Salzburg zong hij de prachtige rol van Irina in de opera van Peter Eötvös ‘Drie zusters´ naar Tsjechov **.
Katarzyna Kuncio (Cornelia) zingt met veel vibrato en een soms fladderende intonatie. Haar dramatische expressie varieert. Het prachtige ‘Priva son dógni conforto’ was een hoogtepunt, ik hou van haar kleur, bijna contra alt, maar zoek meer voce fissa, dus diepe lage register, maar vaste toon zonder (brede) vibratie.
Sesto, door countertenor Maximiliano Danta, heeft een prettige uitstraling en zingt zijn snelle aria’s verzorgd. Dramatisch is hij sterker dan gebruikelijk: hij vermoordt zowel Achilla als Tolomeo. Deze rol wordt gezongen door Tobias Hechler, hij krijgt in deze enscenering extreme regievondsten, wordt echt als wrede freak neergezet. Dus gedoe met een golfstick, vernederende scènes, waarin harem dames en heren met een nummer worden aangeduid en crossdressing met bloedlippen. Hij is vooral acterend sterk, een podiumdier die aanwezig is en lekker gek kan doen. Roman Hoza (Achilla) zingt bijzonder goed. Zijn ‘tu sei il cor di questo core’ was erg mooi. Torben Jürgens als Curio was prima, werd nogal karikaturaal neergezet. Nirena (Anna Kennedy), bediende van Cleopatra was bovengemiddeld goed voor deze rol. In deze enscenering wordt ze opvallend veel gebruikt als dramaturgisch element en ondersteunt Sesto bij meerdere sleutelmomenten als geliefden?!
Regie
De enscenering mixt Art Deco met moderne beelden in een decor van Rifail Ajdarpasic. De ruimtes zouden zich overal ter wereld in salons, hotels of grand cafés kunnen bevinden; we zien gouden staven, zwarte vlakken, geometrie, kleding met Romeins-Griekse accenten, veel planten in kolossale letters, dat wordt natuurlijk een quiz vraag: wat is het woord? Het is vooral ook een heel mooi toneelbeeld, prettig om naar te kijken. Vaak werkt het beeld uitstekend, bijvoorbeeld in ‘Son nata a lagrimar’ ; een mooie afstand en prachtig beeld of Cleopatra’s badscène. Slechts soms verliest het richting in willekeurige vondsten; pistolen als aansteker, een taartlikkende bediende, golf- en tennis ballen, ook een kwestie van smaak. Als de kolossale letter W weer voor de zoveelste keer omhoog gaat denk ik dat is de ‘W’ van Waarom, ergens over de helft van de voorstelling heb ik het woord gevonden, ‘POWER’, maar dat is zo laat dat ik al lang niet meer hoop op de wasmachine.
Women Power
Giulio Cesare is een avond van verschuivende perspectieven. Muzikaal verloopt niet alles even gelijkmatig, maar er ontstaan momenten van grote schoonheid: aria’s van Harvey en Orellana, een ontroerend duet van Sesto en Cornelia, en een onverwacht intieme finale. De regie geeft deze voorstelling haar eigen signatuur. Door Caesar als vrouw te tonen en Cleopatra door een man te laten zingen, wordt de toeschouwer gedwongen vertrouwde categorieën los te laten. De botsing tussen tekst en beeld ‘hij’ waar een vrouw staat, ‘zij’ waar een man klinkt creëert spanning, maar ook helderheid: hoe vanzelfsprekend we onze blik doorgaans vinden, en hoe snel die verschuift zodra het toneel iets anders zegt dan het libretto. In die frictie ontrolt zich een verrassend actuele interpretatie. De voorstelling kiest niet voor het eenvoudig omkeren van rollen, maar voor het openbreken van aannames. Macht, verlangen en identiteit blijken geen vaststaande gegevens. Daarmee wordt deze Giulio Cesare een productie die uitnodigt tot kijken met een andere blik, niet als statement maar als theatrale essentie. In de momenten waarin dat lukt, toont de avond haar grootste kracht: een podium dat ruimte geeft aan verschuivende identiteiten, zonder het drama zelf uit het oog te verliezen.
Giulio Cesare is nog te zien in Duisburg op 5,13 en 25 december en op 4 en 18 januari 2026
Verder kijken. luisteren en lezen
Video trailer Giulio Cesare Duisburg
De auteur
