“Ik heb er genoeg van, dit kan zo niet ik wil weg!”, schreeuwt een vrouw terwijl ze tijdens de voorstelling naar het brandscherm loopt en de deur open wil maken. Solisten en koorleden willen haar tegenhouden. Sommige mensen uit het publiek willen zich ermee bemoeien. “Als mevrouw weg wil moet dat toch kunnen!”

Bij Opera Ballet Vlaanderen wordt het werk Intolleranza 1960 van Luigi Nono gebracht in een regie van Benedikt Von Peter. Het gaat om een coproductie met Theater Basel, die tussen 6 en 18 mei 2025 zeven keer in Gent te zien is door 300 bezoekers. Het publiek neemt letterlijk plaats tussen koor, solisten en orkest en wordt verplaatst. Een klankgebeuren waarin Nono’s maatschappijkritiek niet alleen gehoord, maar fysiek ondergaan wordt.

Publiek in het brandpunt

In Intolleranza 1960 sleurt Luigi Nono zijn publiek het brandpunt van onrechtvaardigheid en onderdrukking in. Dat doet hij niet vanaf een veilige afstand in de zaal, maar publiek zit midden op het podium, tussen musici (het slagwerk), koor, figuranten en solisten. Er vallen klappen er wordt zeer veel en hard geschreeuwd, met stoelen gesmeten en publiek wordt aangesproken, in de ogen geschenen en aangeraakt! Hoe ervaren musici, figuranten publiek en zangers deze voorstelling? Hoe het is om deel te zijn van dit muzikale gewetensonderzoek in de vorm van een opera? Wat gebeurt er in de woorden van de betrokkenen zelf: het publiek, het koor, de musici. Werkt dit, blijft het hangen? Is het inderdaad zo confronterend?

Spiegel

Wat betekent opera als kunstvorm in een tijd van oorlog, ontheemding en politieke onderdrukking? Luigi Nono stelde die vraag al in 1960, en zijn antwoord was zowel politiek als actueel: Intolleranza 1960, een intens politiek bewust operadebuut dat oproept tot solidariteit en verzet. Voor componist Luigi Nono was opera geen vlucht uit de werkelijkheid, maar een ethisch en politiek instrument. Zijn voorbeeld was het epische theater van Brecht en Piscator.  Het is zijn eerste volwaardige opera – of, in zijn eigen termen, ‘azione scenica’ (scenische actie).

Het libretto verweeft getuigenissen, politieke manifesten en poëzie tot een collage die herinnert aan de littekens van Hiroshima, de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd en de heropleving van het Italiaanse fascisme. In korte, maar felle scènes volgt de toeschouwer een naamloze mijnwerker, de Emigrant, op zijn tocht terug naar zijn vaderland, waar hij geconfronteerd wordt met xenofobie, politiegeweld en concentratiekampen. Luigi Nono gebruikte juist opera omdat deze vorm van theater met muziek al een eigen vervreemdingseffect bezit, dat de luisteraar doeltreffend zowel op afstand houdt, als emotioneel beroert. Muziek grijpt de toeschouwers bij het nekvel en spoort hen vervolgens aan tot actie.

Toen Intolleranza 1960 op 13 april 1961 in La Fenice in première ging verstoorde de extreemrechtse groepering Ordine Nuovo de voorstelling door onder meer pamfletten tegen het werk vanaf de balkons te gooien. Daarmee was eigenlijk ook de blijvende relevantie van opera in de 20e eeuw bewezen.

In de nok

Trombonist Carlo Mertens zit helemaal in de nok van de opera te spelen. “Via diverse kleine trapjes kom je daar wel veilig hoor, maar zit je echt super hoog, nee je moet geen hoogtevrees hebben.

We zitten met zes horens, drie trompeten en vier trombones aan verschillende kanten. In eerste instantie toen ik de muziek hoorde – een jaar geleden – dacht ik; “deze laat ik maar zitten.” Dus ik zou in principe niet meedoen, maar een collega werd ziek en geloof het of niet, nu vind ik het geweldig, ik ben echt helemaal gedraaid. Wat het koor en de zangers doen is helemaal fantastisch. Mijn eigen partij is niet zo’n uitdaging, maar de dirigent, Stefan Klingele, kent het werk zo super goed, dat is dan wel heel erg fijn werken. Voor ons in de nok hangen er monitoren met de dirigent.  Het is ook bijzonder om eigenlijk de solisten en koor zo goed te horen. Dat is voor ons ook echt luid, het is de eerste keer dat ik ook een soort oordoppen in heb.”

“Iedereen moet safety walks doen”, zegt cellist Maria Franz. “Dus repeteren we waar bijvoorbeeld de nooduitgangen zijn.” Maria zit met de meeste leden van het orkest onder het toneel, dus niet in de traditionele orkestbak, maar in een ruimte die normaal voor opslag is. Daarover zijn roosters gelegd en daarop zit het publiek en wordt er gespeeld. “De uitvoering vraagt veel van de uitvoerenden, zowel muzikaal als qua concentratie. De sfeer is experimenteel en intens, met nadruk op klankverbindingen in plaats van traditionele harmonie of herkenbare vormen. Maria Franz, één van de zes cellisten in deze productie, noemt het bijzonder: “We zijn geen homogene laag, maar zes solistische stemmen. Omdat we niet in een orkestbak spelen, klinkt alles direct en luid. De ruimte is er niet voor gebouwd.” Toch voelt ze zich veilig onder leiding van de dirigent: “Hij kent de partituur door en door. Dat moet ook wel want hij heeft ook geen direct zicht op de scene.” De muziek omschrijft ze als intens en atmosferisch: “Geen klassieke melodieën, maar klankvelden. Spannend om te spelen, en vooral: anders.”

Viva VERDI!

Elisa Soster is sopraan in het koor (ingestudeerd door Jan Schweiger)en dus op scene en direct in contact met figuranten en bezoekers. Ze is Italiaanse en voor haar betekent het werk van de componist Nono, een landgenoot, toch net iets extra’s. Het revolutionaire karakter van het werk herkent ze wel en ze verwijst naar de onafhankelijkheidsstrijd waar de slogan ‘Viva VERDI!’,  gebruikt als acroniem voor Viva Vittorio Emanuele Re D’Italia (Leve Victor Emmanuel, koning van Italië). Revolutie en muziek is iets van alle tijden. Elisa vertelt dat haar partner en een vriend naar een voorstelling komen, ze zijn van tevoren een beetje beducht. Ze voelen zich naar aanleiding van wat Elisa vertelde zicht vooraf niet helemaal comfortabel met de productie. “Ik vind het zelf een heel erg spannende productie en ik hoop dat zij het ook mooi vinden. Mijn moeder heb ik nièt uitgenodigd want we waren deze zomer in Italie en we gingen op mijn verzoek daar naar een muziekuitvoering van een werk van Luigi Nono want hem had ik nog nooit live gehoord. Het was in Siena en mijn moeder zei achteraf dat ze de muziek echt een marteling vond. Hahah.”

Ze vertelt dat het koor al in oktober vorig jaar begonnen is met repetities. ‘Het is een extreem moeilijke productie.  Vaak zing je als koorlid bijvoorbeeld niet één woord maar een lettergreep, dus bijvoorbeeld ‘Li-ber-ta’ wordt dan door 3 zangers gezongen en dat maakt het natuurlijk wel meer complex. Ook sta je door elkaar in de ruimte, je hebt weinig steun aan elkaar en de dirigent zie je op schermen, waar toch altijd een kleine vertraging in zit. Er zitten extreme contrasten in het stuk – fluisterzacht tegenover schreeuwend luid – bedoeld om de luisteraar wakker te schudden en emotioneel te raken. Ook moet je acteren en beweeg je je door de ruimte waar ook de figuranten en het publiek is. En dat allemaal ook nog eens uit het hoofd met muziek die niet hele duidelijke lyrische melodie lijnen heeft. Dus een uitdaging is het zeker.’

Trombonist Carlo: “Voor ons, het orkest is het ook helemaal uitelkaar gehaald. Je speelt één noot en die wordt overgenomen door anderen. Dat klinkt voor de luisteraars dan, links en rechts van hen. De bedoeling is dat het echt een soort live surround is. Dus er is muziek boven het publiek, dat zijn wij de blazers. De solisten, het koor en slagwerk is in de ruimte van de toeschouwers aan alle kanten en van onder komt dan nog eens het orkest. Als toeschouwer is dat natuurlijk een ongekend unieke ervaring. Mijn moeder is 83 en die staat dan bijvoorbeeld te popelen om te komen, zij houdt erg van moderne muziek.”

Intens

Solist Werner van Mechelen heeft de rol van Un torturato (een gemartelde). “Het is een heel bijzonder werk, bedoeld om te choqueren, om mensen wakker te schudden. Het is niet per se mijn lievelingsmuziek, maar dat mag geen invloed hebben. Mijn inbreng is wel heel mooi, het zijn maar drie minuten muziek, maar ik ben wel heel veel in de productie op het podium. Ook is hetgeen wat ik zing heel intens en heeft een belangrijke plaats. Het is voor mij precies waar de opera over gaat.

Verder vind ik mijn rol eerder die van een soldaat, onderdeel van een collectieve beweging, dan van een klassieke solist. Je wordt als publiek ondergedompeld, of je nu actief meedoet of als toeschouwer op afstand blijft kijken. Maar het laat niemand onberoerd. Ik merk dat het bijzonder is dat er echte contact dat met het publiek ontstaat, anders dan op een klassiek podium. Je zingt niet zomaar iets moois of ironisch, maar iets wat reageert op wat er gebeurt. Er zijn confrontaties, er wordt geschreeuwd, en het publiek wordt uitgenodigd om op matten te gaan liggen – een fysieke en mentale onderdompeling. Ik probeer mensen mee te nemen in het collectieve gevoel, alsof we samen opstaan voor iets. Dat is zowel het mooie, als het gevaarlijke van groepsvorming.”

Tot slot reflecteert Werner aan zijn rol als een soort Christusfiguur, die mensen oproept tot saamhorigheid, met tegelijkertijd een kritische blik op politieke manipulatie en massapsychologie. Hij benadert zijn rol deels als acteur: hij gelooft niet alles letterlijk, maar speelt overtuigend om een boodschap over te brengen. De muzikale structuur, de tekst en de emotionele gelaagdheid van het werk dragen bij aan een theatrale ervaring die volgens hem verder gaat dan enkel muziek: het is een oproep, een waarschuwing en een kunstzinnige schok.

Huiveringwekkend

Meer dan zestig jaar na de wereldpremière in La Fenice te Venetie, blijkt het werk van Nono huiveringwekkend actueel: oorlogen, migratie, staatsgeweld, de thema’s van 1960 zijn die van 2025. Regisseur Benedikt Von Peter vergroot Nono’s politieke lading door de vierde wand radicaal neer te halen. Er is geen scheiding meer tussen zaal en scène: de bezoeker is deelnemer, misschien zelfs onderdeel van de voorstelling? In ieder geval is hij getuige, medeplichtige en misschien zelfs medestrijder. Als een figurant vraag; “Ben jij met mij?” De moderne Intolleranza 1960 is dus in 2025 in Gent opnieuw te beleven—niet als buitenstaander, maar als aanwezige, omringd door stemmen die roepen om solidariteit.

Je moet wel positie nemen als een schijnbaar iemand van het publiek roept: “Ik heb er genoeg van, dit kan zo niet ik wil weg!” Dat blijkt een figurant, maar alle bezoekers die ik sprak dachten in eerste instantie dat het om een echte bezoeker ging. Dat roept echte emoties op. Je vormt je een mening, daar ontkom je niet aan. Blijf je toeschouwer, of worden we mede-actor in de strijd voor rechtvaardigheid? Wie het podium in Gent betreedt, zal die vraag niet snel vergeten.

Intolleranza 1960  is alleen in Gent te zien en reist niet door naar Antwerpen. Tickets zijn beperkt omdat het publiek op het toneel plaatsneemt en het maar plaats biedt aan 300 bezoekers per voorstelling. Op dit moment zijn er nog wat kaarten. 6 en 10 mei zijn reeds uitverkocht.

Verder kijken, lezen en luisteren

Introductievideo Opera Ballet Vlaanderen van Intolleranza 1960