Met een krachtig akkoord zette het Radio Filharmonisch Orkest in de NTR ZaterdagMatinee de opera ‘Ithaka’ van Otto Ketting in gang. De schokgolf die eruit voort kwam, plantte zich voort in een door koperblazers overheerst crescendo. Spannend begin van een werk dat in 1986 in première ging als openingsvoorstelling van het nieuwe huis voor opera en ballet in Amsterdam, destijds genoemd Het Muziektheater. Een uitvoering die mede door de enscenering niet uit de verf kwam.

Hoe spannend dat begin toen geklonken heeft, kan ik mij niet meer herinneren. Bij het terugluisteren onlangs via You Tube van de grammofoonopname die gemaakt werd, kreeg ik een sterke indruk van de kracht, de kleurrijkheid en expressiviteit van Kettings compositie. Die ervaring werd bevestigd en versterkt in de concertvorm op zaterdag 7 juni. Ironisch getiteld als ‘Terugkeer van Kettings Ithaka’. Want van Ithaka kun je niet terugkeren: het is het eindpunt van een reis in de Griekse mythologie voor Odysseus. Voor de Griekse dichter Konstantinos Kaváfis (1863 – 1933) was diens reis zinnebeeld voor een doel in het leven dat bereikt wordt ondanks ontmoedigende tegenslagen.

Engel van de Dood

‘Als je op je tocht naar Ithaka vertrekt, smeek dat je weg heel lang mag zijn, vol avonturen, vol ervaring.’ Zo begint het gelijknamige gedicht van Kaváfis, regels die in de openingsscène worden gezongen door Angel, de belangrijkste personage in de opera. Zij geeft als ‘Engel van de Dood’ leiding en sturing aan een veelheid van personages die op weg zijn in hun leven. Zij blikken terug op dat leven en in hun geheugen beleven zij gebeurtenissen opnieuw in tien scènes waaruit de opera is opgebouwd.

Otto Ketting en zijn mede-librettist Kees Hin  bewerkten de tekst van Kaváfis en mengden er fragmenten doorheen uit het lied ‘Mi noche triste’ (Mijn trieste nacht) van de Argentijnse dichter Pascual Contursi. Het kreeg bekendheid door de tango die Samuel Castriota erbij schreef. Wereldberoemd werd het gemaakt door de tango-zanger Carlos Gardel, aan wie bijnamen werden gegeven als ‘de creoolse lijster’ en koning van de tango’.

Tango-sfeer

Gardel speelt wel een rol in het libretto, maar is in de opera een zwijgende figurant. Wel verwerkte Ketting de sfeer van de tango in ritmen en kleuren. Een van de hoofdpersonen, genaamd de ‘journalist’, wil een boek schrijven over Gardel. In het hotel waar Angel als eigenares heerst, zou Gardel zijn laatste nacht hebben doorgebracht met een veertienjarig meisje. Dat intrigeert de journalist, gezongen door de Australische bas-bariton Derek Welton. ‘Gardel! Als Icarus, in hulpeloze val pijlsnel naar beneden! Zou hij zingend ten onder zijn gegaan? Je begrijpt zijn emotionele uitroep pas als je weet dat Gardel om het leven kwam bij een vliegtuigongeluk op het hoogtepunt van zijn roem.

Er zitten meer duistere plekken in het Engelstalige libretto dat vooral suggestief is van sfeer. Zo is er een ontboezeming van liefde van Angel voor een blijkbaar aantrekkelijke vrouwelijke gast in het hotel genaamd Star. ‘In de herfst van mijn jeugd heb je mijn ziel gewond, een doorn in mijn hart achtergelaten’ zingt Angel. In het gedicht/lied ‘Mi noche triste’ is het de man die zingt ‘Je hebt mij, snol, door weg te gaan gebroken in mijn beste jaren; je laat een wonde in mijn ziel en doornen sla je in mijn hart.’  Een fraai staaltje van creatief tekst verplaatsen. Ketting schreef bij deze passage uit Scène 3 genaamd ‘De verleiding’ prachtige lyrische lijnen die door de Zuid-Afrikaanse sopraan Johanni van Oostrum schitterend werden gezongen. Zij was als Angel een ster in deze concertante ‘Ithaka’. In de originele bezetting was het Charlotte Margiono die deze rol – met verrassend hoge momenten – prachtig zong, getuige de opname die er destijds van werd gemaakt.

Liefdesprooi

Als Star betrad de Nederlandse mezzo Iris van Wijnen het concertpodium. Een dubbelzinnige rol. Enerzijds zoekt zij liefde en meent die te vinden bij een macho-type (met stevige stem verbeeld door de Amerikaanse tenor AJ Glueckert), anderzijds is zij liefdesprooi van Angel. Ketting schreef verleidelijke lijnen voor haar als zij ontboezemt: ‘Je bent mooi, te mooi’. Ook Star kreeg zulke lyrische lijnen toebedeeld in haar spel met Macho. Zij belandt uiteindelijk in de armen van de journalist, een manipulatie van Angel. De journalist droomt dat hij als Gardel het veertienjarige meisje bemint. Het is Angel die hem bedriegt in de rol van Engel van de Dood.

Een aparte verhaallijn biedt de rol van de Dichter. Een oude man die herbeleeft hoe hij een jongeman het hof maakte tijdens zwerftochten door de stad. Een vooral vertellende rol voor de Britse bariton James Newby. Dat karakter van meer vertellende zang dan dramatische vocale gebaren in coloraturen, versnellingen en uitbarstingen, kenmerkt ‘Ithaka’. Door zijn vooral terugblikkende, associatieve inhoud betreffende de vergankelijkheid, valt ‘Ithaka’ buiten het gebruikelijke begrip ‘opera’.

Op het toneel van het fonkelnieuwe Muziektheater bood destijds de enscenering van Franz Marijnen geen houvast. Nu in concertvorm kon de muzikale compositie zich helder ontplooien, met name in het orkest. Otto Ketting legde het dramatische accent in de orkestpartijen, vooral in de sectie van de koperblazers. Daar klonken adembenemende passages, al meteen in de eerste scène met een opeenvolging van blokachtige akkoorden.

Trompettenstrijd

Schitterend zoals zes hoorns unisono in opgaande lijn een passage voor vrouwenkoor begeleidden aan het begin van de tiende scène. Spectaculair pakte een tussenspel uit voor dezelfde zes hoorns, drie trompetten, trombones en twee tuba’s, een hoogtepunt in het superieure spel van deze groept uit Radio Filharmonisch Orkest.  Ketting verwerkte zijn eigen verleden als orkest-trompettist in een spannend staccato-gevecht tussen de trompetters uit het R.F.O. Onder leiding van Antony Hermus speelde het ensemble virtuoos. Ook in het strijkorkest, met felle hoge partijen, kreeg ‘Ithaka’ een puntgave herneming. Hermus leidde het orkest met duidelijk geloof in Kettings indrukwekkende schepping.

Dankzij de radio-opname zijn er nu twee uitstekende getuigenissen van de opening van het Muziektheater, thans ‘Nationale Opera en Ballet’ geheten: de grammofoon vastlegging* toen door het Nederlands Philharmonisch Orkest onder leiding van Lucas Vis met een superieure cast van Nederlandse topzangers, en de matinee-opname te beluisteren via NPO Uitzending gemist. 

Verder kijken, luisteren en lezen

Grappig reclame filmpje uit 1986  voor het Muziektheater

*De volledige grammofoonopname van Ithaka met de premierecast.

Bij het overlijden van Otto Ketting in 2012.