Neil van der Linden zag de nieuwste film van Joshua Oppenheimer, The End. Hoewel het geen opera film is, maar een musical film, vond hij in de film en met name de muziek genoeg aanleiding om voor Place de l’Opera een verslag te schrijven, temeer Oppenheimer zelf zei dat hij de film samen met componist Joshua Smith heeft geschreven “als een symfonie of een opera”. Daarbij suggereerde de recensent van The Guardian dat er van de film een heuse operaversie in voorbereiding zou zijn in Bayreuth (?) of Wenen.

Laatste mensen

The End opent met twee regels uit T.S. Eliots Four Quartets (1941):

“The houses are all gone under the sea.

The dancers are all gone under the hill.”

Eigenlijk is dit inderdaad in essentie het verhaal van de film.

In The End zien we wat de laatste mensen op aarde lijken: een vader, moeder en zoon plus een inwoonster, een bediende en een arts. Al dertig jaar wonen ze ondergronds in een voormalige zoutmijn. De woning is wonderwel van alle gemakken voorzien. Ook uit bepaalde tekenen zoals de types auto’s van dertig jaar geleden die ze hebben meegenomen naar hun ondergrondse verblijf, valt af te leiden dat de film zich ongeveer in het nu afspeelt. En ook de technische voorzieningen van de woning zijn volgens de stand van zaken van dertig jaar terug, de woning is met de modernste spullen van toen ingericht. De familie zit daar nu dertig jaar dus misschien leeft deze familie letterlijk onder ons.

Zoals bekend heeft een aantal tech-miljardairs van nu voor zichzelf en dierbaren een ondergrondse bunker ergens op een afgelegen plek op aarde gebouwd in geval van nood. Maar in de film leven we mee met het idee dat de rest van de mensheid is uitgeroeid. Op één persoon na, zoals zal blijken. Dit gezin zal, als men wil en kan, een nieuwe mensheid stichten. Meer nog als Noach dan als Adam en Eva: in de werkkamer van de vader hangt een kopie of het origineel van De Zondvloed (1840) van Francis Danby; de woning hangt vol met bekende en minder bekende schilderijen – waarschijnlijk heeft de familie op het laatste moment van alles meegenomen naar het onderaardse verblijf.

De ramp in de film waarvoor de familie is ondergedoken was veroorzaakt door het bedrijf waarvan de vader (Michael Shannon) directeur was. De vader houdt zich bezig met een autobiografie, om zichzelf te rechtvaardigen, voor het geval er in de toekomst toch iemand is die zal willen weten wat er is gebeurd. De zoon (25 jaar oud, die de buitenwereld zelf nooit heeft gezien) is zijn ghostwriter en moet alles wel positief opschrijven. Wist de vader immers veel dat toen zijn maatschappij in Nigeria en Indonesië werkte, dat een ramp opstand, oorlog zou veroorzaken – we zien ook beelden van een opstand in Indonesië, onderwerp van Oppenheimers twee vorige films.

De zoon (George MacKay) suggereert de zinsnede dat er niets mooiers was dan te zien hoe dankzij zijn bedrijf kinderen van werknemers in Indonesië en Nigeria naar school konden. Ook al zien we beelden van opstanden in Indonesië en horen we over milieurampen in Nigeria. Zoon is niet geheel overtuigd, maar vader vindt het prachtig. De moeder (Tilda Swinton) leeft ook van illusies. Ze beweert dat ze in het Bolshoi Ballet heeft gedanst, maar in werkelijkheid heeft ze één tournee meegedaan, als reserve, en uiteindelijk bleek ze niet nodig.

In zijn vorige twee films mengde Joshua Oppenheimer ingenieus documentaire met speelfilm. In The Act of Killing (2012) spelen voormalige leiders van Soeharto’s doodseskaders de massamoorden na van de anticommunistische pogroms in Indonesië; de voormalige daders, die nooit zijn gestraft, mochten zelf de stijl kiezen waarin ze hun acties van indertijd naspeelden, waaronder Hollywood crime-film en musical. In The Look of Silence (2014) confronteerde Oppenheimer een Indonesisch gezin, overlevenden van de massamoorden, met de moordenaars van één van hun broers.

Muziek

In The End zit een enkel stukje documentaire, maar voor de rest is de film geacteerd. En wel als musical film. De muziek van Joshua Schmidt en Marius de Vries is gecomponeerd in Broadway-musical stijl. Mierzoet mag je wel zeggen. Maar dat werkt juist prachtig vervreemdend in deze omgeving. Marius de Vries was de muziek-producer van La La Land en dat is te merken. En ja, Marius de Vries was ook producer voor Bjørk, en tevens Madonna, Massive Attack, David Bowie, U2, Rufus Wainwright, P.J. Harvey, en nog veel meer. Denk als musical film ook een beetje aan Lars von Triers Dancer in the Dark met Bjørk.

Het werkt ook vervreemdend dat de acteurs juist niet perfect zingen. Maar Tilda Swinton zou Tilda Swinton niet zijn als ze de expressie inclusief de onderliggende ironie tot in de kleinste details met de miniemste spiertjes in haar gezicht zou zingen, perfect emotie uitdrukkend, maar ook duidelijk deadpan artificieel. Swinton blijkt een enorm stembereik te hebben, misschien ook met een beetje hulp van autotune, de toonhoogtecorrectie-software waarmee geluidstechnici tot en met de grootste popsterren, Beyoncé, Taylor Swift en Coldplay (en wie weet zelfs sommige klassieke musici) ‘zuiver’ kunnen laten klinken; sterker nog, het autotune-geluid is zelfs onderdeel geworden van de popsound van het moment. En het is ook in de soundtrack van The End te horen. Ook wat dat betreft is The End bij de tijd.

Het gezin is intussen van alle gemakken voorzien. Hoe ze aan al het copieuze eten komen, hoe de verlichting en de verwarming aan de praat worden gehouden, daar hoeven we van Joshua Oppenheimer niet over na te denken. Dat is ook een beetje de leefwijze van de huidige allerrijksten. Wel komen we te weten dat de weg naar deze veilige bunker niet gemakkelijk was, ook omdat men vele mensen waaronder kennissen en familieleden achter moest laten. Anders was er niet genoeg geweest voor iedereen.

De zoon, die de buitenwereld nooit heeft gezien, houdt zich naast het ghostwriten van de vaders autobiografie, ook bezig met het nabouwen van wat hij van de Amerikaanse geschiedenis te weten komt in maquettes. Hij bouwt er een van de Amerikaanse burgeroorlog, de Texas oil boom, de aanleg van de Western Pacific spoorlijn, door Aziatische spoorwegarbeiders, Hollywood, de maanlanding.

De vrouw des huizes houdt zich bezig met het interieur van de woning, inclusief het ophangen van de schilderijen. De meeste getuigen van een wat kitscherige smaak. Waar een berglandschap hangt had ook een Caravaggio kunnen hangen. Maar uitgerekend bij Monets Vrouw met parasol – Mevrouw Monet met haar zoontje vraagt ze zich af of die niet wat kitscherig is, en of die wel bij de kleur van de muur past.

De zoon is degene die de menselijk soort eigenlijk moet voortzetten. Maar hoe? Er wordt gesuggereerd het om deze reden was dat de familie de extra inwoonster (Bronagh Gallagher) in huis heeft gehaald en hij en de inwoonster een slaapkamer delen, maar ze is te oud. Alles verandert als er opeens nog een menselijke aardbewoner (Moses Ingram) blijkt te bestaan, een jonge, zwarte vrouw.

Hoewel de moeder de vreemdelinge aanvankelijk niet wil toelaten, vindt de gemeenschap dat ze haar niet kunnen wegsturen. Bij de zoon ontwikkelt zich een gevoel dat hij nooit eerder heeft ervaren: verliefdheid. Ook al bespot zijn moeder hem omdat hij niet kan weten wat dat is. Terwijl haar eigen huwelijk inmiddels liefdeloos is. En ja er ontstaat iets moois. De nieuwkomer is wel degene die kritische vragen durft te stellen, onder meer of de Aziatische spoorwegarbeiders die mee ‘hielpen’ met het aanleggen van Western Pacific spoorlijn allemaal echt zo blij zouden hebben gekeken als in de maquette. Repliek van de zoon: “Misschien waren ze niet gelukkig, maar ze waren vast wel trots, greening the desert.” Maar ze zal zich toch moeten schikken naar het leven waarin ze nu is terechtgekomen. En er komt een kind. Is The End toch nog de ultieme dystopische kerstmusical?

Met tweeëneenhalf uur is de film niet kort. De Hollywood Reporter meldde dat The End van de kijker “volledige overgave vereist aan de excentrieke regels die deze familie beheersen.” Maar wie wil niet bijna tweeëneenhalf uur genieten van Tilda Swinton, die de film trouwens heeft medegeproduceerd? Als zodanig hoort deze film echt thuis in de Tilda Swinton-canon, die momenteel met een tentoonstelling en een retrospectief in Eye en in verschillende bioscopen wordt gevierd, vanaf haar vroegste film, Caravaggio van Derek Jarman tot en met The End van Joshua Oppenheimer.

Verder kijken en lezen

Bekijk hier de trailer van The End.

Zowaar kwam Tilda Swinton als operafan voor in het archief van Place de ‘Opera.