Een van de laatste grote operadiva’s is overleden. Op 16 augustus, op 89-jarige leeftijd, overleed Renata Scotto in Savona, Italië, de stad waar ze in 1934 ook geboren was.

Renata Scotto debuteerde na haar zangstudie, waarvoor ze in een nonnenklooster in Milaan ging wonen, al op 18-jarige leeftijd als Violetta in La Traviata in haar geboortestad Savona. Na haar Milanese debuut in het kleinere Teatro Nova in dezelfde rol, kreeg ze in 1953 de kans om in de grote Scala van Milaan te debuteren als Walter in La Wally. Dirigent Victor di Sabata stuurde na de auditie van Scotto alle andere kandidaten voor de rol naar huis. ‘Vergeet de rest’ schijnt hij gezegd te hebben.  Haar Scala debuut leverde Renata minutenlange ovaties op en haar carrière nam een grote vlucht.

Belcanto en veel meer

Haar internationale doorbraak kwam op 3 september 1957 toen Maria Callas oververmoeid een ingelaste extra voorstelling van La sonambula in Edinburgh moest afzeggen en Scotto de rol van Amina, die ze in twee dagen tijd had ingestudeerd, van Callas overnam. Het werd een enorm succes.
In het eerste deel van haar carrière waren het vooral belcanto rollen waarin Scotto te horen was. Ze zong in alle belangrijke theaters van de wereld rollen als Lucia di Lammermoor, maar ook Giuluitta in I capuleti e i Montecchi,  Adina in L’esir d’amore, de titelrollen in La vestale en Anna Bolena, om er maar een paar te noemen. Haar Cio Cio San (Madama Butterfly) was zowel vocaal als theatraal hartverscheurend en ook haar Mimì in La Bohème, Angelica, Liu in Turandot en Giorgetta in Il Tabarro maakten haar een onvergetelijke Puccini vertolker.

Hoewel haar stem volgens sommige critici niet bij uitstek geschikt was voor de meer dramatische rollen en de stem zelfs schade had opgelopen door het zingen van die te zware rollen, kon ze door haar enorme theaterpersoonlijkheid en haar oneindige inlevingsvermogen rollen als Lady Macbeth, Giorgietta, Sour Angelica en ook Manon Lescaut  volledig naar haar hand en stem zetten. De eerste keer dat ik haar Manon Lescaut zag in de productie uit de Met in de regie van Gian Carlo Menotti, met Placido Domingo als Des Grieux, was een ervaring die ik mijn hele leven niet zal vergeten. De overlevingsdrang, de liefde en het verdriet om de ophanden zijnde dood waren bijna ondragelijk.

Na haar loopbaan als zangeres werkte Scotto nog jarenlang als regisseur, coach en docent. In haar zangcarrière bleef Renata Scotto nieuwe rollen aan haar repertoire toevoegen zodat haar ruim zestig rollen zich uitstrekten van Gilda in Rigoletto via Elena in I vespri Siciliani, Lady Macbeth tot Tosca, Norma en La Gioconda en zelfs Kundry in Parsifal, die Marschallin in Der Rosenkavalier en de vrouw in La voix humaine.

Nederland

Het was die laatstgenoemde rol, waarmee Scotto, na lange afwezigheid sinds haar debuut op 23 juni 1963 voor het veertig-jarig jubileum van de Avro, weer in Nederland als zangeres te horen was. Voor de toenmalige Matinee op de Vrije Zaterdag keerde ze in 1996 terug naar het Concertgebouw in Amsterdam. Mijn persoonlijke band met La Scotto begon met dat engagement in 1996. Renata Scotto kon in het centrum van Amsterdam in een huis van vriendin van mij, waar ik zelf ook af en aan woonde, op loopafstand van haar hotel, in alle rust studeren in de prachtige opkamer.

Operajournalist en in 1996 nog Cd-verkoper Basia Jaworski had Renata Scotto uitgenodigd voor een handtekeningsessie in de toenmalige beste CD-winkel van Amsterdam, Ypma/Bender op het Spui.  Om haar een waardige entree te bezorgen had ik een open koetsje geregeld, net als de koets in de Zeffirrelli-productie van La Bohème in de Met, waarin Renata Scotto als Musetta haar entree maakte. De lange rij wachtend fans gaf een passende ovatie toen het koetsje met de diva voor kwam rijden.

Telefoon

Ter voorbereiding van haar optreden in La voix humaine in de Matinee wilde La Scotto een mooie chaise-longe, een tafeltje en een telefoon uitzoeken. Samen met haar dochter Laura gingen we naar het decorcentrum van het toenmalige NOB om de attributen uit te zoeken. Scotto zei dat een goede bank en een telefoon echt essentieel waren voor La voix humaine. De hulpmiddelen hielpen haar bij haar mis-en scene en met de lastige inhoud van het solostuk, waarin veel schijnbare herhalingen zitten. ‘De telefoon gaat, ik ga staan, loop naar het tafeltje, dan de keer erna gaat de telefoon en ga ik op de bank zitten, en zo verder’ zei ze. ‘Om te weten waar ik in het stuk ben.’

Met veel humor koos ze de bank en telefoon en konden we later op die dag naar de studio in Hilversum, waar het Radio Filharmonisch Orkest onder leiding van Louis Langrée met haar zou repeteren. Op verzoek van de Matinee, had Scotto nog een nieuw werk voorbereid, Poème de l’amour et de la mer, van Chausson.  Dat stond als eerste op het programma van de repetitie. Voor Renata was het de allereerste keer dat ze dit werk zong.

Precisie

De legendarische toewijding en precisie van de artieste Scotto werd al snel duidelijk. In het werk is er in het orkest  een passage voor een van de drie trombones. Scotto keek naar Louis Langrée en vroeg hem even te stoppen. Ze had de trombone gemist maar een trompet gehoord en was daardoor even letterlijk van de wijs gebracht. De concertmeester van het RFO gaf uitleg. De trombonist had vrij gevraagd en gekregen en zijn kleine passage was alleen voor deze eerste repetitie overgenomen door een van de trompettisten. Scotto bleek niet alleen haar eigen partij, maar ook de volledige orkestpartituur uit het hoofd te kennen. Met die kleine opmerking had ze het hele orkest voor zich gewonnen.

Dit was een moment dat typerend was voor de kunstenares Scotto. Ze zei altijd dat ze van haar echtgenoot, de in 2021 overleden violist Lorenzo Anselmi (met we ze zestig jaar getrouwd was), geleerd had dat ook zangers in eerste instantie musici moesten zijn. Ze wilde de componisten dienen en was enorm partituur getrouw. De tekst was haar heilig.  In haar vele masterklassen was dit ook altijd een rode draad. Tekst, precisie en zuivere intonatie waren haar stokpaardjes!

Haar concert in de Matinee zorgde voor een zeer bijzondere relatie die we een jaar later in ’s Hertogenbosch verstevigden. Als jurylid gaf Scotto in 1997 ook een masterclass aan drie deelnemers. Streng maar liefdevol werkte ze vol geduld en precisie met de jonge zangers. Niets ging aan haar voorbij, geen detail bleef onbenoemd en geen kritiek bleef onuitgesproken. Zo was Scotto in alles; rechtvaardig en eerlijk, iets dat haar niet altijd door iedereen in dank werd afgenomen. Op mij had het echter een onuitwisbare indruk gemaakt en nog steeds vertel ik jonge zangers hoe Scotto haar vak benaderde.

Etentje

Een persoonlijk hoogtepunt uit onze vriendschap was een etentje. Na haar Matinee-optreden hadden we met een groep in Amsterdam gegeten, dit keer wilde ze tussen de masterclasses door in eerste instantie dat we met z’n tweeën uit eten zouden gaan in Amsterdam. Dat werd omgezet in samen uit eten in ’s Hertogenbosch, tot uiteindelijk een etentje dat ik voor haar verzorgde in het huis van de toenmalig directeur van het IVC in ’s Hertogenbosch, Arthur Oostvogel. Met onze respectievelijk partners werd het avond om nooit te vergeten. Ik stond met La Scotto in de keuken een Italiaanse maaltijd te koken! Het koksmes zorgde voor een scene uit Tosca, het etentje was volledig ontspannen en gezellig en zorgde ervoor dat we door de jaren heen (on)regelmatig met elkaar in contact waren.

Magistraal

Vocaal en theatraal was Scotto uniek. Zelden heb ik zo’n intense vertolkster gezien, live of op video-opnames. Naast de reeds genoemde magistrale Manon Lescaut-voorstellingen uit de Met, wil ik nog een klein detail voor u naar boven halen uit de ontelbare legendarisch momenten in de loopbaan van Renata Scotto.

Als Elisabeth in Don Carlo ondergaat de jonge Koningin van Spanje, Frans van geboorte, een ware belediging als haar man, Koning Filips II, na een incident, haar hofdame naar Frankrijk terugstuurt. Scotto neemt diep gekwetst een ontroerend afscheid van haar hofdame (‘Non pianger mia companga’). In het naspeel van deze scene loopt de gekrenkte koningin weg. Scotto zorgt voor een moment waarop je adem even stokt, door een nauwelijks zichtbare kleine flauwte te suggereren en heel even door haar benen lijkt te zakken en dan statig doorloopt. Zelden heb ik zoveel verdriet, zoveel trost en waardigheid in zo’n klein gebaar gezien.

Renata Scotto was haar hele leven als kunstenaar actief en toen interviewer Roeland Hazeldonk haar in 1996 in een NPS tv programma vroeg naar haar gevoelens over de nadagen van haar carrière zei ze: ‘Ik ben nu in de herfst misschien, maar de winter zal nooit komen.’  Als zangeres had Scotto in 2002 al afscheid genomen van haar publiek. Helaas moeten we nu in de zomer van 2023 afscheid van de waarlijk legendarische Renata Scotto nemen.

We wensen haar kinderen, Filippo en Laura, kleinkinderen, familie en vrienden strekte bij het verwerken van dit verlies. Persoonlijk ben ik bovenal dankbaar Renata Scotto gekend te hebben.

Haar kunst leeft voort.

Verder lezen, luisteren en kijken

Er zijn veel video’s en opnames van Renata Scotto. In 2014 maakte Jordi Kooiman al een mooi Youtube portret van Renata Scotto.

Het concert in 1963 in het Concertgebouw is geheel terug te luisteren dankzij een programma van Paul Korenhof voor de Concertzender.

De Matinee uit 1996 met de gehele La voix humaine en Poème de l’amour et de la mer is hier terug te luisteren.

De slotscene uit Manon Lescaut met Placido Domingo

In 2011 besprak Jordi Kooiman een prachtige uitgave van maar liefst 14 cd’s met Renata Scotto.