Het Holland Festival 2025 is in volle gang. Op operagebied is het aanbod niet erg groot. Naast Boris Godoenov bij De Nationale Opera en From Dust van Michel van der Aa, biedt het festival enkele muziektheater voorstellingen die Neil van Linden voor Place de l’Opera bezoekt. Op 18 juni bezocht hij de voorstelling Told by My Mother van choreograaf Ali Chahrour.

De voorstelling doet me een beetje denken aan het werk van de Libanese beeldend kunstenaars Walid Raad (vier jaar geleden met een prachtig overzicht in het Stedelijk Amsterdam) en Akram Zaatari (2013 IDFA Amsterdam)*: de toeschouwer in verwarring brengen met een spel tussen fictie en werkelijkheid via geschiedenissen die hadden kunnen gebeuren. Bij Raad en Zaatari heeft dat ongetwijfeld te maken met hun achtergrond in een land waar zoveel had kunnen gebeuren dat niet gebeurt en waar zoveel gebeurt dat niet had moeten gebeuren (gigantische ontploffing in een haven, een regering waarvan de leden er met de nationale geldreserves vandoor gaat om vervolgens de nationale munt te laten imploderen, strijdtoneel worden van alle facties uit de hele regio in het “Zwitserland van het Midden-Oosten”, en intussen het meest internationaal georiënteerde land van de hele regio).

Enfin, de twee door elkaar lopende grimmige verhalen van deze voorstelling blijken ook werkelijkheid zijn. Althans dat krijgen we te horen. Een van de verhalen is dat van Ali Chahrours eigen tante Fatmeh, zelf Libanees-Palestijnse, getrouwd met een Syriër, wat als gevolg had dat haar zoons niet de Libanese nationaliteit kregen en geregeld op en neer moesten naar Damascus om hun bij de Libanese ambassade de verblijfsvergunning voor het land waar ze waren geboren te verlengen. Bij één van die reizen, tijdens de opstand tegen het Assad-regime, verdween Fatmehs zoon Hassan. Het laatste teken was toen ze drie jaar later bij een vertegenwoordiger van de Syrische ambassade aanbelde en een pak afgaf met Hassans mobiele telefoon en een trui. Ze geloofde echter niet, wilde niet geloven, dat Hassan dood was en reisde vervolgens vele malen op en neer naar Syrië en bleef zoeken. Ze werd echter ziek, en overleed. Daarna zette een dochter de zoektocht nog voort.

Update: deze voorstelling is vijf jaar geleden gemaakt; nu sinds Assads val de Syrische gevangenissen open zijn gegaan is er nog steeds niets van Hassan vernomen. Fatmeh wordt gespeeld door Leïla Chahrour, één van de ‘amateur-acteurs’ in de voorstelling, en in werkelijkheid ook een tante van Ali Chahrour. Naast Fatmeh, speelt zij nog een moeder-personage, Leïla. Zichzelf? Ook deze moeder dreigt een zoon te verliezen, Abbas, die zich wil aansluiten bij de militias in Syrië. Maar op de dag dat Abbas wil vertrekken houdt Leïla hem tegen. Het lukt haar om hem ervan te overtuigen te blijven. Ze zegt in de voorstelling ook dat ze is gaan dansen om haar zoon bij zich te kunnen houden, en in elk geval is het haar echte zoon, Abbas Al Mawla, tijdens de totstandkoming van de voorstelling achttien, nu drieëntwintig, die als haar zoon meespeelt. We zien hem op zeker moment in tedere omstrengeling met zijn moeder: zij houdt hem vast, hij houdt haar vast. We zien hem ook een stervensproces spelen, iets dat zich als het anders was gelopen waarschijnlijk in werkelijkheid had kunnen afspelen.

De voorstelling wordt ingeleid en er wordt bij gezongen door een fantastische verteller en zangeres, Hala Omran. Ze opent met een recitatief waarvan de tekst en de melodievorm klinken als de Qur’an. Het lijkt alsof de tekst uit de Qur’an zou kunnen komen, inclusief verwijzingen naar de ook uit de Bijbel bekende verhalen van het offer van Abraham, van Jona, van Johannes de Doper en van de versie van het verhaal van de moeder van Jezus zoals die in de Qur’an voorkomen. Ze werken allemaal als aankondigingen van wat zal volgen. En Hala Omrans stem en présence werken meteen al zo mooi is.

De voorstelling opent met een harde klap, waarna een vierkant grijs podium oplicht, met daarachter een stellage, waarop we steeds duidelijker een musicus met een grote trom zien en een musicus met een snaarinstrument – de Levantijnse langhalsluit, de bouzouk. De openingsklap blijkt afkomstig van de trom. Bij het geluid van nog meer slagwerk voegen zich nog meer prachtige elektronisch klinkende akkoordklanken, die vervolgens, ingenieus versterkt, afkomstig blijken te zijn van de bouzouk. Ik was altijd al fan van dat zacht en toch doordringend klinkende instrument. In één van mijn favoriete nummers, Khaifakolil van Feirouz, de grote Libanese zangeres, klinkt een fraaie in een andere toonsoort gestemde bouzouk.

De instrumenten worden bespeeld door Ali Hout en Abed Kobeissy, en het klanken worden via geluidstechniek tot een spectaculair elektronisch klankspectrum omgevormd. De bouzouk krijgt ook de gedaante van een geweer in de voorstelling, en brengt salvoklanken voort als Abbas dreigt te vertrekken. Maar de moeder grijpt het instrument en brengt het geweer tot bedaren. Ook Leïla Chahrour heeft een zingende rol. Op gegeven moment zingt ze een lied dat Fatmeh en haar zoon Hassan hadden gezongen, vlak voordat Fatmeh Hassan voor het laatst naar Syrië zag vertrekken. Tijdens de voorstelling wordt aangekondigd dat als één na laatste compositie een Soemerisch lied, het oudst bewaard gebleven slaaplied zal worden uitgevoerd, en daarna nog een toevallig gemaakte opname van het lied dat Fatmeh en Hassan zongen vlak voor de laatste keer dat ze hem naar Syrië zag vertrekken.

Één van Akram Zaataris’s werken dat hier te zien was tijdens het IDFA 2013, was Letter to a Refusing Pilot, over een Israëlische piloot die naar verluidt tijdens de oorlog om Libano, die woedde van 1975 tot 1990, had geweigerd een school in Saida te bombarderen, de stad waar Zaatari opgroeide. Misschien een fictief verhaal. Maar het hád kunnen gebeuren. Misschien zijn de verhalen in deze voorstelling waar gebeurd. Het erge is dát zulke verhalen kunnen gebeuren. En Libanese kunstenaar zij er meester in om dit soort verhalen indringend als persoonlijke ervaringen vorm te geven.

In de Tanit galerie in Beirut zag ik een installatie van beeldend kunstenaar en theatermaker Roy Dib, met daarin een video van een moeder in Aleppo die haar vriendinnen bijeenroept om het lijk van haar zoon te wassen. De zoon was door sluipschuttervuur was omgekomen bij een poging om de straat over te steken. Ik moest ook denken aan de installatie die Jordaanse kunstenaar Lawrence Abu Hamdan maakte met geluid. Namelijk het geluid dat je zou hebben kunnen horen in de de Sednaya gevangenis vlakbij Damascus, waar vrijwel niemand levend vandaan kwam, maar waar je ook niet stierf zonder zonder uitgebreid gemarteld te zijn. Er drong in die ondergrondse gevangenis geen licht naar binnen. En het was op straffe van een marteling verboden zelfs maar te fluisteren of te kuchen. Het geluid dat Lawrence Abu Hamdan ons liet horen was eigenlijk ongeveer ‘niets’, behalve af en toe kermen in de verte, of een slaande deur.

Het aangekondige Soemerische slaaplied, het oudst bewaarde slaaplied, zo wordt ons verteld, wordt door het hele ensemble gezongen. Ik weet dat het officieel oudste op schrift gestelde lied een lied aan de maan is, op een kleitablet genoteerd in ‘Sumero-Akkadisch’ spijkerschrift,  uit Ugarit, tijdens de Bronstijd een machtige stad aan de kust van wat nu Syrië is. Merlijn Twaalfhoven had daar al eens een versie voor het ASKO-ensemble van gemaakt en ik meen dat Louis Andriessen het in zijn Inanna’s descent gebruikte. Misschien gaat het om hetzelfde lied, dat hier, vertolkt door mensen uit dezelfde streken, vier millennia later, eindelijk helemaal op zijn plaats is.

En dan is nog hartverscheurender de opname die uit de speakers klinkt van het duet tussen moeder Leïla en zoon Hassan, opgenomen voor zijn laatste vertrek naar Damascus.

Ali Chahrour is intussen een rustige baken in de voorstelling, observator en tegelijk ceremoniemeester. Hij heeft een prachtige lange danssolo, waarin hij schokt alsof in heftige maar serene doodsstrijd, samen met Leïla sleept hij Abbas weg na diens sterfscène, hij zit naast de musici achterin en zingt vooraan mee met het gehele ensemble. Ik kan mij hem ook als operaregisseur voorstellen. O, Forward?

Told by My Mother  van choreograaf Ali Chahrour met Hala Omran, Leïla Chahrour, Abbas Al Mawla, Ali Hout, Abed Kobeissy en Ali Chahrour. Geluidstechniek Benoit Rave

Nog te zien 19 juni, ITA,Rabo Zaal,  Amsterdam, Holland Festival.

Verder kijken

Video trailer Told by My Mother

Tip van Tanja

*film van Akram Zaatari (2013 IDFA Amsterdam)IDFA in 2