Mozart schreef zijn Requiem vanwege een opdracht, Verdi eerde met zijn Messa da Requiem een overleden dichter, en Britten maakte zijn ‘War Requiem’ als in memoriam voor gesneuvelde militairen. Drie indrukwekkende visies op de dood. Daar heeft de Amerikaanse componist Rufus Wainwright een even intense als grootse versie aan toegevoegd, getiteld ‘Dream Requiem’. Het werd vrijdag 20 juni uitgevoerd in het Amsterdams Concertgebouw; de wereldpremière vond vorig jaar juni al plaats in Parijs.

Wainwright is befaamd geworden als singer-songwriter van liedjes over liefde en menselijke relaties. Dat hij daarmee een enthousiast publiek heeft opgebouwd, bleek aan het begin van de avond toen Wainwright het concertpodium betrad en luid werd toegejuicht. Hij was ere-gast bij de eerste Nederlandse uitvoering door een meer dan podium vullende combinatie van het Nederlands Philharmonisch Orkest, Toonkunstkoor Amsterdam, het Studentenkoor Amsterdam en het Nieuw Amsterdams Jeugdkoor, onder leiding van de Duitse dirigent André de Ridder. Solistische rollen vervulden sopraan Caitlin Gotimer en verteller Carice van Houten.

Kolossaal

Behalve zijn eigen teksten (zoals The Dream over een in de droom beleefde liefde) componeerde Wainwright ook sonnetten van Shakespeare. Als musicus beweegt hij zich zingend, piano en gitaar spelend, met gemak op allerlei terreinen, van pop en rock, tot samenwerken met het klassieke symfonie-orkest. Zijn liefde voor muziektheater drukte hij uit in twee opera’s. Alle ingrediënten waren dus voorhanden om er een kolossaal ’Dream Requiem’ aan toe te voegen dat zich kan meten met de bovengenoemde composities. Een ‘dream’ als een nachtmerrie, als een stevige waarschuwing aan de wereld. Aanleiding werd de wereldwijde covid-crisis; met zijn requiem herdenkt Wainwright de slachtoffers van die ziekte. Ook de onheilspellende berichten over de veranderingen in het klimaat droegen bij aan de beslissing een dodenmis te componeren.

Wainwright gebruikte de tekst van de Latijnse requiemmis als bindende constructie waarbinnen hij een gedicht plaatste dat de Engelsman lord George Byron in 1816 publiceerde getiteld ‘Darkness’. Duisternis trok over een groot deel van Amerika en Europa toen een gigantische aswolk uit een vuurspuwende vulkaan in toenmalig Nederlands-Indië de hemel compleet afdekte. Er heerste ontreddering omdat men dacht dat de ondergang van de wereld nabij was. Byron verwoordde de apocalyptische gevoelens in de Engelse samenleving. ‘De zon was uitgedoofd en de stervende sterren zwierven in de eeuwige ruimte, van stralen beroofd’. Zo luiden de eerste regels van het lange gedicht vol hel en verdoemenis.

Duister visioen

Met een ting- tong motiefje opende de harp als tikkende tijd het epos dat verteller Carice van Houten inzette met de zin ‘I had a dream, which was not all a dream’. Een pauk voegde zich erbij, waarna meer instrumenten zich in het klankbeeld mengden op basis van een motiefje van vier noten in de lage strijkers. Heel rustig, maar dwingend voortgaand, ontwikkelde Wainwright het duistere visioen van Byron waarin alle leven en liefde van de aarde wordt weggevaagd. Toen door een natuurramp, nu door handelen van de mens. Met geladen voordracht reciteerde Van Houten de zwartgallige dichtregels.

Niet voor niets klonk, begeleid met een enerverend ritme in de slagwerkgroep en heftig gestreken korte noten in de violen, de felle koorpassage die begint met de beroemde woorden ‘Dies irae, dies illa’. Het koor zong het met meeslepende expressie. Het moet een ferme klus zijn geweest voor koordirigent Boudewijn Jansen om dit en de andere virtuositeit eisende koordelen in te studeren. Een vergelijkbare scène bouwde Wainwright op een ander deel uit de beschrijving van de Dag des Oordeels: ‘Mors stupebit’. Dirigent André de Ridder hield de samenklank van koor en orkest stevig in de hand. Voor het tekstdeel ‘Ingemisco’ schreef Wainwright een extatische zang met een gigantisch hoge sopraanpartij die Caitlin Gotimer op spectaculaire wijze liet klinken. Behalve met geluid werd ook met belichting de sfeer bepaald. Een vloed van rood licht werd gelegd over de gruwelijke vertelling die Carice van Houten deed in Darkness III.

Trilling van leven

Toch biedt dit requiem ook zicht op hoop. Bijna lieflijk smekend werd het ‘Rex tremendae’ ingekleurd, ‘salva me, fons pietatis’, zoals Mozart dat twee eeuwen eerder zo voorbeeldig deed. De openingspassage ‘Requiem aeternam’ begon rustgevend zacht. Het Sanctus kreeg een swingende uitstraling. Effectief vulden hoorns de koorzang aan in het ‘Lux aeterna’ waarbij met de zaallichten een stralend effect werd toegevoegd. Uiteindelijke hemelse sferen werden onderstreept door het jeugdkoor (ingestudeerd door Anaïs de la Morandais) dat begeleid met spel van buisklokken het afrondende ‘In paradisum’ zong.

In het orkest ademde het ‘Dream Requiem’ uit doordat de strijkers een stemvork aansloegen en die op de klankkast van hun instrument plaatsten. Een magisch herhaald gebaar waarbij de stemtoon ‘a’ als een trilling van leven door de zaal zweefde.

Verder kijken, luisteren en lezen

De opname van de première-uitvoering van Dream Requiem door het Orkest en Koor van Radio France, met sopraan Anna Prohaska en verteller actrice Meryl Streep.

Fragment uit de opera Hadrian van Rufus Wainwright.

François van den Anker over de opname van de opera Prima Donna van Rufus Wainwright.