Opera Ballet Vlaanderen opent het seizoen 2025-2026  met de voorstelling QueerPassion tijdensPride week in Antwerpen. Deze Queer Passie op muziek uit de Johannespassie van  J.S. Bach weeft vier aangrijpende lijdensverhalen uit de queer geschiedenis samen, waarvan er twee direct teruggaan naar Bachs eigen tijd. De openingsscène zet meteen de toon: de schietpartij in de nachtclub Pulse in Orlando. Een heftige  keuze, het publiek wordt met de neus op de feiten gedrukt dat de strijd om vrijheid en veiligheid voor queer personen allerminst gestreden is.

Het project waar queer Passion oorspronkelijk uit is ontstaan begon in 2022 met een opdracht van het Festival Oude Muziek in Utrecht. Xavier Vandamme, directeur van Festival Oude Muziek Utrecht gaf Thomas Höft naar aanleiding van diens suggestie, opdracht om op de muziek van de Johannes Passion van Bach een nieuwe tekst te schrijven, maar dan wel met een rol voor de stad Utrecht waar in 1730 en 1731 de beruchte sodomieprocessen plaatsvonden. Het waren jaren van verraad, vervolging en gruwelijke executies van homoseksuelen, een litteken in de stadsgeschiedenis. Het idee om die gebeurtenissen te spiegelen aan de tijd waarin Bach leefde en componeerde, gaf het project zijn legitimiteit en zeggingskracht. De eerste uitvoering, toen nog ‘Utrechter Passion’ genaamd besloeg slechts vier solisten die ook de koralen zongen. Het was een goed ontvangen werk en het is ook door de NPO uitgezonden, maar men vond het jammer dat er geen koor was bij die uitvoering.

In Antwerpen zien we bijna hetzelfde en indrukwekkend ensemble van solisten op de lijst als toen, tenor Julian Habermann is de enige vervanging voor Raphael Höhn. Orkest Ãrt House 17 staat weer onder leiding van Michael Hell, maar het jonge Antwerp Queer Choir is toegevoegd aan de productie. Zij hebben wat versterking van andere koren. Deze voorstelling met de participatie van koren uit de Queer gemeenschap was  namelijk eerder te horen in het Wiener Konzerthaus en het Bach Festival in Leipzig waar aldoor andere (amateur)koren uit de queer gemeenschap participeerden.

Rauw en tastbaar

Centraal in de bewerking staan twee aangrijpende historische feiten: de executie van een transpersoon in Halberstadt in 1721 en de vervolging van homoseksuele mannen in Utrecht (1730-’31). Deze worden in Höfts libretto niet sentimenteel uitgespeeld, maar rauw en tastbaar verbonden met hedendaagse wonden, zoals de aanslag op nachtclub Pulse in 2016 en het geweld tegen lesbische vrouwen in Mexico. De tekst is helemaal in het Duits wat daardoor heel natuurlijk klinkt. Er zijn momenten dat je denkt naar een traditionele Johannes passie te luisteren, maar even spieken naar teksten en zie je meteen aan het onconventionele roze in de balk al snel het verschil. Grappig om nu in donker roze naast het roze Nederlands ook het Engels te zien in Antwerpen.

Muzikaal blijft Bachs partituur grotendeels intact, maar door de vervanging van de bijbeltekst door nieuwe, rake reflecties, verschuift het zwaartepunt. De kracht van deze productie zit in de balans: het libretto van Höft voegt zich met respect en intelligentie rond de muziek, zonder deze te ondermijnen. Zoals iemand in het nagesprek zei; “de gebeurtenissen zelf zijn erg, maar door het op de muziek van Bach te horen wordt het bijna ondragelijk want het raakt mij zoveel meer.”

Trefzeker

Dirigent Michael Hell leidt het orkest, Art House 17, trefzeker door het dramatische landschap. Hij kiest voor een sobere, strak getekende uitvoering in een gemiddeld, zeker niet hoog, tempo. Met kleine pauzes en hele duidelijke bewegingen bij de inzetten, loodst hij het amateurkoor prima door de voorstelling. In aria’s weet Michael Hell de kwetsbaarheid en de strijd voelbaar te maken door vooral ruimte te geven. Het orkest speelt op authentieke instrumenten en men staat, wat ook zeker bijdraagt aan de dynamiek van de voorstelling. Bijzonder viel mij op dat in ieder geval theorbespeler en de contrabassist  ook meezongen met de koralen, wat naast misschien nodig, ook wel heel betrokken en mooi was. Het Antwerp Queer Choir is opgericht in 2023 als afstudeerproject aan het Koninklijk Conservatorium Antwerpen door Danny de Jong en Isaak Duerinck. Doel was aan de queer-gemeenschap een veilige plek voor samenzang te bieden. Stemcoach Katrien Eerdekens ondersteunt, en opvallend: stemmen worden niet ingedeeld naar gender, maar naar klank en mogelijkheden.

Vocaal wordt het concert gedragen door een zeer ervaren solistenteam. Vooraf werd aangekondigd dat Dietrich Henschel ziek was maar toch zou participeren. Zijn bijdrage laat ik verder buiten beschouwing. Sopraan Susanne Elmark overtuigt met helderheid en dramatische intensiteit, ik zou haar in andere muziek dan een passie willen horen. Yosemeh Adjei (altus) laat een diepe ontroering horen, met een timbre dat kwetsbaar is en me wat betreft zeggingskracht deed denken aan de beroemde Aafje Heynis vertolking. Zijn aria ‘nichts is vollbracht’ was een absoluut hoogtepunt, meerdere mensen in de zaal waren zichtbaar geroerd. Julian Habermann geeft de woorden gewicht en menselijkheid en is evenals de zeer bekende Markus Schäfer (verteller) heel fijn verstaanbaar. Schäfer bewijst dat hij niet voor niks een zeer veel gevraagde evangelist is en zijn inleving is geweldig zonder ergens potsierlijk te zijn.

Female gaze

Het Antwerp Queer Choir is meer dan een amateurkoor: het is een queer amateurkoor. Zij zingen niet als professionele zangers, maar als betrokkenen en zo vormen ze de emotionele ruggengraat van de avond. Bij het koraal “Wie heeft je zo geslagen, mijn vriend, en je met klappen zo toegetakeld?” voelde ik een rilling. Ik realiseer me dat de meesten van hen, zoals ikzelf, waarschijnlijk wel iemand kent die dit daadwerkelijk zelf of via anderen heeft meegemaakt. Het vervolg; “Het is toch niet een zonde, te voelen zoals jij voelt nee, misdaden zijn dat niet… je toont je gewoon zoals je bent. Dat heeft ze zo boos gemaakt.”  De leden zingen met zichtbaar engagement en een gedragenheid die de thematiek van binnenuit kleurt. Heel waardevol en ontroerend.

In deze Queer Passion zijn de stemmen van het Antwerp Queer Choir niet primair ingedeeld naar gender. In de koralen hoor je de ervaringswereld van niet zozeer mannen of vrouwen maar geliefden die geweld en uitsluiting van dichtbij kennen. Het maakt deze passie meer dan een muziekstuk: een collectief getuigenis van veerkracht en liefde.

Het is dan ook geen aanklacht in de traditionele zin, maar een uitnodiging tot luisteren en erkennen. In plaats van Es ist vollbracht – ‘het is volbracht’ – klinkt hier een andere waarheid: Nichts ist vollbracht. En daarin ligt de kracht. Een counter tenor roept hier een traditie op waarin vrouwen de draagsters van verdriet én troost zijn. De aria klonk in die context bijna als een wiegelied voor de doden, een zorgend gebaar dat troost probeert te bieden waar geen troost is. Er is nog werk. Veel werk.

QueerPassion, een voorstelling die onder de huid kruipt. Niet alleen muzikaal, maar existentieel.
En zoals het hoort bij Bach: met tranen én met hoop.

Verder kijken, luisteren en lezen

De volledige uitvoering van Bach: Utrechter Passion door ĀRT HOUSE 17  tijdens het Festival Oude Muziek Utrecht  in 2022 is hier terug te kijken.

Aafje Heynis zingt “Es ist volbracht”.