Kirill Serebrennikov kennen we in Nederland van zijn twee opera-regieën bij De Nationale Opera; Der Freischütz* in 2022 en meest recentelijk Boris Godounov. In zijn enscenering van Boris Godounov* legde Serebrennikov een bijna obsessief gevoel voor detail aan de dag. Flatgebouwen compleet met de huishoudens van allerlei bewoners werden op het podium van De Nationale Opera &Ballet neergezet. Intussen verbeeldde al dat moois het grauwe leven van gewone mensen in Rusland, als achtergrond voor de neergang van de protagonist, de in ongenade gevallen tsaar.

Serebrennikovs films zijn even gedetailleerd. Petrovs Flu was een kaleidoscoop van gelukkige jeugdherinneringen in contrast met beelden van het huidige Rusland, Tchaikovsky’s Wife was een tot in de kleinste details uitgewerkte visualisering van het ongelukkig makende huwelijk van de componist, én van zijn echtgenote. De filmcamera maakt het bovendien mogelijk nog dichter bij de persoonlijke drama’s te komen, onaangenaam dichtbij, bij uitermate onaangename mensen.

Josef Mengele

Serebrennikovs nieuwste film, Das Verschwinden des Josef Mengele, gaat over hoe het de monsterlijk Nazi-kamparts Josef Mengele lukte het naoorlogse Duitsland en vervolgens Europa te ontvluchten, eerst naar Argentinië en vervolgens Brazilië, steeds op de hielen gezeten, in werkelijkheid of in zijn verbeelding, door Nazi-jagers. Dit alles in spectaculair, strak, zwart, grijs en grauwwit. In schokkend contrast daarmee doemen op zeker moment beelden in zachte, ‘warme’ kleuren op van beelden van Mengeles gruwelijke ‘werk’ in Auschwitz. Zulke beelden zijn naar verluidt ook in werkelijkheid gemaakt, alleen zijn die verloren geraakt/vernietigd.

In de film zien we speciaal geënsceneerde beelden. Het contrast is bijna onverdraaglijk, maar misschien verwijst dit verschil ook naar een detail uit de cinematografische geschiedenis: de Duitse Agfa-studios maakten tijdens de oorlog al kleurenfilm, terwijl in Rusland nog in zwart-wit werd gefilmd. Daarom kon de Russische filmregisseur Gabriel Eisenstein voor het verfilmen van deel twee van Ivan de Verschrikkelijke-film beschikken over kleurenmateriaal, toen de Russische troepen, na de overwinning op de Duitsers, restanten Agfa-film hadden gevonden. De zachte pastel-kleuren doen ook denken aan Jonathan Glazers magistrale film Zone of Interest van twee jaar geleden, over de familie van een Auschwitz kampcommandant die, althans in elk geval in schijn, onverstoorbaar hun leven leidden in een huis naast het kamp, met op de achtergrond geschreeuw en rook en het geluid van treinen.

In Serebrennikovs film zien we als het ware in dezelfde kleuren wat zich aan de andere kant van de muur tussen het huis en het kamp afspeelde, om vervolgens weer in zwart-wit over te gaan tot de naoorlogse orde van de dag, met een Mengele die steeds op de vlucht is. Je zou zowaar bijna nog een soort medelijden met hem krijgen, terwijl hij bovendien steeds ouder en steeds brozer wordt.

Oud-Nazi’s

De film brengt ook de uiterst sinistere kringen van andere gevluchte oud-Nazi’s in Zuid-Amerika in beeld, waar men óf het eigen gedrag rechtvaardigt (“Duitsland had recht op expansie en Joden waren niet solidair”) óf ontkent (zoiets als: het waren geen 6 miljoen doden, het waren er hoogstens 65000). Een aantal uitspraken over het zuiver houden van een cultuur en gevaren van raciale vermenging lijken zo hun weg te hebben gevonden naar de handvesten van sommige hedendaagse politieke partijen. We horen iedereen ook fulmineren dat sommige voormalige hoge Nazis inmiddels opnieuw topposities bekleden in het bedrijfsleven en de overheid, terwijl zij worden opgejaagd.

Mengele wordt gespeeld door August Diehl, een fenomenale acteur, die in Quentin Tarantino’s Inglorious Bastards ook een Nazi speelde, maar in Terrence Malicks A Hidden Life juist een gewetensbezwaarde tijdens het Nazi-tijdperk die besluit de ondergrondse in te gaan.

We zien hoe Mengele eind jaren vijftig op televisie ziet hoe Adolf Eichmann in Argentinië was opgepakt en in Jeruzalem wordt veroordeeld. Mengele wordt daarna nog paranoïder. En nee, in de kampbeelden en de beelden uit het leven daarna die de film laat zijn, maakt Serebrennikov duidelijk dat Mengeles ‘kwaad’ niet alleen maar ‘banaal’ was, zoals de banale, maar ‘neutrale’ ambtenaar die Hannah Arendt in Eichmann zag.

In Petrovs Flu, Tchaikovsky’s Wife en Boris Godounov liet Serebrennikov nog de vraag doorschemeren in hoeverre de protagonisten verantwoordelijk waren voor wat ze hun omgeving aandeden, in Das Verschwinden des Josef Mengele geeft de regisseur daar een duidelijk antwoord op: volledig en jammer dat je er niet voor bent opgepakt! Ook al zou dat niets aan al het gruwelijks hebben veranderd.

Wagner

Muziek speelt natuurlijk ook een belangrijke rol in de film. Als Mengele, temidden van oud-Nazi’s, hertrouwt (op de bruiloftstaart is een marsepeinen hakenkruis gedrapeerd), horen we een krakerige opname uit de Bayreuther Festspiele van het Bruiloftskoor uit Lohengrin en twee keer klinkt “Du bist der Lenz” uit Die Walküre met Wolfgang Windgassen als Siegmund in de legendarische opname onder Wilhelm Furtwängler. Verder een aantal jaren zestig en zeventig-hits uit Argentinië en Brazilië.

Én een wonderschone uitvoering van een bewerking van Richard Strauss’ “Ungeduld” en “Allerseelen” voor sopraan en klein ensemble dat weerklinkt tijdens de Auschwitz-scenes, als een ensemble van mensen met dwerggroei het ten gehore brengt. In deze scènes is geen geluid of dialoog te horen. Ook weer het tegenovergestelde van Glazer’s Zone of Interest dus. We horen op zeker moment alleen de twee Strauss-liederen “Ungeduld” en “Allerseelen”.  Serebrennikov had zelf de liederen voorgesteld, waarna de componist van de soundtrack voor de film Ilya Demutsky ze bewerkte voor kamerensemble. In beide liederen uit 1885 van de toen 21-jarige componist, die later tijdens de Nazi-tijd bedenkelijke sympathieën zou ontwikkelen, komen aangrijpende modulaties van mineur naar majeur voor, die in deze context, gezongen en gespeeld door het geheel in concertkleding gestoken en opgedofte ensemble, des te schrijnender overkomen. Mengele pakt van één van de violisten de strijkstok af en maakt daar, half-spottend, dirigeerbewegingen mee, maar slaat er ook een paar gevangenen mee; waarmee Mengele in een notendop is gekarakteriseerd. En we weten wat er met mensen die ook fysiek niet aan de Nazi-normen voldeden gebeurde.

Finesse

 Zoals gezegd is ook in de vormgeving alles minutieus tot in de finesse uitgewerkt. Complete autoparken zijn gebruikt die zo te zien precies corresponderen met de verschillende jaren die worden uitgebeeld, inclusief speciale Zuid-Amerikaanse autotypes, en alle modellen radio’s en televisies uit die tijd komen voorbij.

Mengele werd ‘De Engel des Doods’ genoemd. In de film verschijnt ook een ‘engel van de wraak’, in de vorm van zijn zoon, Rolf, die zijn vader in Brazilië kwam bezoeken. In de film zien we hem (gespeeld door Maximilian Meyer-Bretschneider) zijn vader vragen of hij erkende dat alles wat over hem bekend was waar was; hij trof een ‘nazi zonder enige spijt’ aan die beweerde dat hij nooit iemand persoonlijk kwaad had gedaan en alleen zijn taken als officier uitvoerde.

De film eindigt aan een strand bij Sao Paolo, als Mengele, die al eens een beroerte had gehad, is gaan zwemmen. In een beeld vanuit de lucht zien we een man vooroverliggen in het water met de armen gespreid. Christus, zoals het beeld in Rio de Janeiro? Nee, natuurlijk niet. Maar wel eindelijk dood.

Het is dan toch ook alsof we naar een documentaire hebben zitten kijken, waarvan de maker besefte dat hij om zijn onderwerp te benaderen toch enigszins aan de buitenkant moest blijven omdat het anders niet te bevatten zou zijn, maar wetende dat die beelden van de buitenkant die hij zou weten te herscheppen al afschrikwekkend genoeg zouden zijn.

Duitse trailer met Nederlandse ondertitels

*Franz Straatman over Boris Godounov  en Der Freischütz door Kirill Serebrennikov.

Van 8 tm 28 mei 2026 gaat Le Nozze di Figaro bij De Nationale Opera in een regie van Kirill Serebrennikov.