Elke vijf jaar viert het Utrechtsch Studenten Concert haar bestaan met een groots lustrumproject: een opera georganiseerd door Stichting LustrumOpera. Na Thijl in 2018 en Das Rheingold op de Rijn in 2013 viert het Utrechtsch Studenten Concert hun 200-jarig bestaan met niets minder dan Doctor Atomic van John Adams. Op 13 juli gaat de opera, inclusief een belevingsfestival, in première in de Werkspoorkathedraal in Utrecht.

Deel twee

In de voorbereidende fase werd er gerepeteerd in een loods in Utrecht Overvecht, waar ik een deel van het team opzocht. In het eerste artikel* praatte ik met Bas Pollard, dirgent, regisseur Wim Trompert, bariton Quirijn de Lang, sopraan Jeannette van Schaik en voorzitter van het producerende team Dauwe Lentz. Een paar weken later is het gezelschap in de Werkspoorkathdraal aan het repeteren en op een bloedhete zondag spreek ik verder met Jeannette van Schaik en Quirijn de Lang.

In deel één spraken we op de tweede repetitie dag en het was allemaal heel nieuw voor Jeannette, omdat ze relatief op korte termijn in de productie was ingestapt.

Jeannette: ‘Ja, toen we elkaar de eerste keer spraken, was het de tweede dag voor  mij. In de paar weken van voorbereidingen die ik had, heb ik natuurlijk wel research gedaan en geprobeerd om uit te vinden wat voor een vrouw zij (Kitty Oppenheimer) was en hoe hun relatie was, maar dat kon ik op dag één weer  overboord gooien. In het concept dat Wim (Trompert) heeft bedacht, ben ik meer  een droombeeld in het hoofd van Oppenheimer en moet ik hem verleiden tot het  doorgaan met het ontwikkelen van de bom.

Levenscyclus

Haar teksten zijn poëtisch en daar  kun je in principe alle kanten mee op, maar waar ze het over heeft is de levenscyclus. Alles blijft doorgaan, wat je ook doet, het leven gaat door. Ook vooral het feit dat er altijd oorlog altijd zal zijn en dat dat nooit zal ophouden. Haar overtuiging is dat als die bom er eenmaal is, als iemand hem maar heeft en ermee kan dreigen om hem te gebruiken, dat dat in ieder geval oorlog zal stoppen.  Een beetje een ’sacrifice the few to save the many’-mentaliteit heeft ze. Ik denk dat  zij voor hem ook constant een spiegel en de ‘bigger picture’ blijft voorhouden.

Maar dan is het in dit concept Robert, die dit allemaal zelf denkt. Dus Kitty is een  onderdeel van het brein van Robert en hij kan haar steeds oproepen.

Quirijn: ‘Dat klopt.’

Jeannette:’ Kitty verwoordt eigenlijk het morele dilemma waar hij mee worstelt,  zij is zijn vertrouwenspersoon en houdt hem op zijn pad.

In haar teksten heeft ze het veel over vrede en een grote universelere liefde,  maar is het dan niet lastig dat je er eigenlijk als persoon Kitty niet bent, maar  een soort fantoom in zijn hoofd bent? Is dat niet moeilijk acteren?

Jeannette:’ Ja dit is zo. Wat wel heel interessant is, is dat Wim de rollen van de twee  vrouwen groter heeft gemaakt. De rol van Pasqualita, de huishoudster, is nu veel  groter en zij heeft een duidelijke stem. Dat maakt het dan weer makkelijker.

Bijvoorbeeld in de tweede akte de ‘Easter Eve 1945’ scène. Dat is een aria die  John Adams op commissie al eerder gecomponeerd had en die nu in de opera  gevoegd is. En dat is net als in andere opera’s waarin er een aria later bij is  gekomen, dat je de vraag stelt ‘wat moet je hiermee?’ Je merkt dat het eigenlijk  de lijn een beetje doorbreekt. In het origineel, en dat staat ook zo in de partituur,  zit ze gewoon op bed een glaasje whisky te drinken en te mijmeren. Nu schets ik  hem een heel realistisch beeld van wat oorlog is en van wat het inhoudt, wat veel  beter haar motivatie weergeeft. Waarom zij echt probeert hem met zijn neus op  die bom te drukken, omdat dit moet stoppen.’

Politiek

Heb jij, Quirijn, Oppenheimer leren kennen als iemand die, zoals hij soms in deze  opera zegt, geen politiek wil bedrijven en dat aan mensen in Washington wil overlaten?

Quirijn: ‘ Ja en nee. Hij was een man die leiding moest geven aan een groot team.  Hij was de man die ervoor moest zorgen dat die bom er kwam. Ik denk dat hij dat  bijna voelde als een door God gegeven opdracht. Niet dat hij religieus was, maar  dit was zijn levenswerk, daar was hij zich van bewust. Om dat klaar te spelen  moest hij politiek ook goed weten wat hij moest doen en kon doen. Ik heb een beetje zitten lezen  over welke problemen zij zich in Los Alamos over moesten buigen en het is echt ongelofelijk wat ze  daar in die twee -en een half- jaar gepresteerd hebben qua intellectuele  doorbraken en experimentele doorbraken. Dat was zijn hoofdtaak, maar hij hij moest ook zorgen dat hij dat werk kon blíjven doen. En hij moest zorgen dat de ́ mensen met meer linkse ideeën dan de legerleiding prettig vond, toch konden blijven doorwerken aan de bom, want hij had hen en hun kennis nodig.  Hij moest zich dus ook politiek in bochten wringen.

Gewetensvraag

In het begin van de opera  dreigt er een soort opstand van de wetenschappers in het lab, die zeiden: ‘We  maakten deze bom om tegen de Nazi’s te vechten, want zij dachten dat de Nazi’s  ook een bom aan het ontwikkelen waren, dus dat was een wedloop, wie het eerste  de bom had, had de oorlog gewonnen. Maar die drang verviel omdat Duitsland op  dat moment (in de opera) al verslagen was en de enige grote vijand nog Japan was. Japan had absoluut geen bom, dus was het dan wel verantwoord om deze  bom tegen de Japanners te gebruiken? Dat is de grote vraag waar de  wetenschappers, waaronder veel Joden die uit Duitsland waren gevlucht, mee zaten. En  dat is de grote gewetensvraag die vooral ook in de eerste scène van de opera  speelt. Maar hij (Oppenheimer) beseft ook: ‘We kunnen niet meer terug, want de legerleiding, waar dit  project onder valt, die heeft al besloten, dus wat gaan we zeggen? Dat we er mee  stoppen? Nee, dat kan niet!’ Hij moet zich in bochten wringen om duidelijk te  maken dat de bom, waar ze zo hard aan hebben gewerkt, gebruikt gaat worden, misschien niet waarvoor zij of iedereen zouden willen, maar er is geen weg terug.’

Desctructie

Dit zijn heel concrete gedachten en gesprekken die de echte Oppenheimer ook  zeker gevoerd heeft, maar in de opera hebben jullie teksten, zeker als jullie (al  dan niet echt) die teksten met elkaar delen, die op een heel abstract niveau zijn  en niet één op één het verhaal vertellen.

Quirijn: ‘Ik kan de gedachtegang van Wim heel goed volgen dat de twee dames in  het leven van Oppenheimer, zijn vrouw Kitty en Pasqualita, er zijn om in zijn hoofd zijn conflict om de bom te laten verwoorden. Het idee van  Kitty is dat er altijd oorlog is geweest en dat de bom de eerste mogelijkheid is om  die manier van oorlogvoeren te stoppen. Voor vrede moet je werken, die krijg je  niet zomaar, daar moet je offers voor brengen. En dat is eigenlijk het beeld dat  Kitty in het hoofd van Oppenheimer probeert duidelijk te maken. En aan de andere kant heb je dus Pasqualita, die  Moeder Aarde vertegenwoordigt en de destructie die Moeder Aarde en de mensheid gaat  ondervinden door deze bom.

Oorlog

Daartussen laveert Oppenheimer steeds in zijn gedachten en zijn nachtmerries,  ‘waar moet hij heen?’, maar hij beseft ook dat de bom er is en gebruikt zal  worden en hij kiest er uiteindelijk tóch voor om de gedachten van Kitty te volgen.  ‘De mensen zijn als gas, dus als deze individuen vergaan, wil dat niet zeggen dat  hun innerlijk vergaat. De mens als ras blijft bestaan. En dat is ook de visie die in de Bhagavad Gita voorkomt en die Oppenheimer als morele leidraad in zijn  leven heeft gebruikt. Quotes uit die Bhagavad Gita gaan over Vishnu die tegen Ardjuna zegt; ’Oorlog is er altijd geweest en zal er altijd zijn, maar de mens zal altijd bestaan.’

Het is wel interessant dat er zoveel citaten uit de Bhagavad Gita door  verschillende personages en het koor gebruikt worden, maar dat de ‘grootste  quote’ die Oppenheimer in interviews gebruikt heeft, ‘Now I am become Death,  the Destroyer of worlds’ niet in de opera voorkomt.

Quirijn:’ Nou, die komt toch op een bepaalde manier wel voorbij, maar dat gaan  we niet verklappen.’

Connectie

John Adams en Peter Sellars hebben deze opera jaren na de werkelijke bom  geschreven en we zijn inmiddels talloze oorlogen verder. Hoe is het nu om als  moderne vrouw van nu, met deze thematiek om te gaan, zeker als je in deze  productie eigenlijk een abstractie geworden bent? Kan je zelf nog als zingende  actrice iets met de emoties van Kitty doen terwijl je eigenlijk de verwoording van  Oppenheimers gedachten bent? 

Jeannette: ‘Ja, dat denk ik wel. Als je kijkt naar de echte relatie en je weet dat  hij een man was die politiek moest bedrijven, zie je dat er eigenlijk maar een of  twee mensen waren bij wie hij zich echt kon uiten over waar hij echt mee zat en bij wie hij helemaal eerlijk kon zijn. Daar is zij er één van. En dat is de reden  waarom er een heel sterke connectie is tussen die twee, ondanks dat het heel erg  poëtisch is. Maar dat maakt juist ook op een hoger niveau duidelijk dat zij een  connectie hebben, die hij bij anderen niet zo snel kan laten zien. Dat maakt het  voor mij ook heel echt. We hadden van die eerste liefdes scène iets plats erotisch  kunnen maken, maar we hebben het in zekere zin veel poëtischer verbeeld, juist  om duidelijk te maken dat zij onderling een connectie hebben en dat hij die niet  met iemand anders heeft.’

Quirijn: ‘ Zij (Kitty) vertegenwoordigt de bom, maar is ook zijn inspiratie en op die  manier is hij ‘verliefd’ op de bom, dat is zijn reden voor zijn leven. Zij is zijn  muze.’

Organisch

Hoe is de samenwerking met de regisseur Wim Trompert?

Quirijn: ‘Wim komt altijd heel goed voorbereid op scènes in de repetities, maar  geeft ook ruimte om te ontwikkelen en dat is een beetje organisch zo gegroeid. Er  zijn nog steeds momenten waarop we iets uitproberen en als dat goed is dan blijft  het hangen en als hij zegt; ‘doe maar niet’, dan gaat het weer weg en gaan we  weer terug naar wat we hadden. Zelfs nu, een paar dagen voor de première, is  daar ruimte voor.’

Laten we het dan nog even hebben over deze enorme ruimte. De  WerkspoorKathedraal in Utrecht is echt enorm en hoe is het om in die enorme ruimte te werken?

Jeannette:’ Zeker immens, de hele ruimte is het decor en niet alleen het podium  zelf en dat vind ik heel inspirerend. De grootste aanpassing voor ons is dat we met  microfoontjes zingen. Als zanger ben je gewend om je ruimte te nemen op wat je  terugkrijgt van alle muren. Je moet er vooral aan wennen dat je vocaal geen referentiekader meer hebt en er gewoon op vertrouwen dat je goed zingt. ‘

Een idioot idee

Het ontstaan van dit project is echt bijzonder, net als, weliswaar op een heel  ander niveau, het Manhattan Project in Los Alamos, waar jullie personages aan  werkten. Deze productie is zo groot en zo’n onderneming en jullie zijn er  onderdeel van.

Quirijn: ‘Het is een mooie samenkomst van dingen. Er was het idee dat er een  mogelijkheid is dat een atoombom gemaakt zou kunnen worden. Een groep mensen  had weer andere mensen uitgenodigd waarvan ze wisten dat ze konden helpen en  die zijn aan zo’n project begonnen, zonder te weten of het echt kon en toen  hebben ze die atoombom gemaakt met z’n allen. Dat je gewoon met een idee en  de juiste mensen en de wil in staat bent om zoiets waanzinnigs te maken als een  atoombom… Dan kijk ik naar deze groep studenten die twee jaar geleden in de  eerste vergadering van de commissie dachten: ‘Wat gaan we doen?’, en toen met  een idee kwam voor Doctor Atomic, daar de mensen bij hebben gezocht om het uit  te voeren.

De leden van het orkest, hebben dit decor zelf met z’n  allen opgebouwd. Dat hebben ze met hun eigen handen gedaan en dat hele festival er omheen gebouwd, de juiste partners gevonden en  iedereen is enthousiast. En dan staat er iets, niet zomaar een opera…Ik zei nog  tegen ze: ‘eigenlijk zou je nu de rest van je leven niet meer kunnen zeggen dat iets niet kan’, want ze hebben gewoon aangetoond dat alles mogelijk is. Een idioot idee waarvan iedereen zei dat het nooit ging lukken.’

En jij, Jeannette, laat ingestapt, snel ingestudeerd en zo, heb jij nu ook het  gevoel van ‘kom maar op, ik kan nu alles aan?’

Jeannette:’ Ja zeker, het is (voor iedereen) vocaal enorm uitdagend en zeer  complexe muziek. Daarbij heb je natuurlijk niet alle faciliteiten die je normaal  gewend bent in een theater. Er wordt daarom veel meer gevraagd van ieders  flexibiliteit maar dat verbroedert ook enorm. En elke dag krijgt het meer vorm en  zoals Quirijn ook zegt, het was eigenlijk nog ondenkbaar toen we in de  repetitielocatie werkten dat dít er nu zou staan. Daar ben ik wel heel erg van  onder de indruk.’

De repetitie begint weer en Jeannette en Quirijn moeten aan het werk. Ze  vertelden nog hoe enthousiast librettist Peter Sellars zelf, bij de perspresentatie  van Doctor Atomic, op het project heeft gereageerd en hoe belangrijk hij het  vindt, net als de Quirijn en Jeannette, dat het werk nu weer wordt opgevoerd.  Het is helaas weer erg relevant.

Doctor Atomic gaat op 13 juli in première. Peter Franken zal er voor Place de  l’Opera bij zijn en hier verslag doen over de voorstelling.

Voorstellingen op zaterdag 15 juli, maandag 17 juli, woensdag 19 juli, vrijdag 21 juli, zondag 23 juli en dinsdag 25 juli

Deuren open: 17:00
Start van het festival: 17:30
Aanvang opera: 19:30

Kaarten zijn hier te bestellen.

Verder lezen, luisteren en kijken

Introductie video Utrechtsch Studenten concert

*Het eerste artikel over Doctor Atomic

Video Robert Oppenheimer