Operarecensie

Benjamins nieuwe opera zit vol spanning

Liefst zeven operahuizen en één festival tekenden voor de opdracht en de productie van Lessons in Love and Violence. Zo groot is het vertrouwen in de derde opera van George Benjamin (muziek) en Martin Crimp (tekst). Terecht. Van de eerste tot de laatste noot is het werk geweldig spannend, zo bleek maandagavond tijdens de Nederlandse première bij De Nationale Opera.

Zeven ongelooflijk spannende scènes vormen samen Lessons in Love and Violence. (© Hans van den Bogaard)

Wreed en realistisch klonken de laatste woorden van de jonge koning. Zij markeerden het einde van een opera waarin liefde en geweld het handelen van de heersende klasse bepalen. De jonge koning heeft als schuchtere jongeman vanaf het begin het spel van heersen en verdelen meegemaakt, totdat hijzelf de macht grijpt en even wreed blijkt als zijn vader. Hij heeft de lessen goed geleerd. De geschiedenis gaat verder en zal zich herhalen.

Het abrupte slot van de laatste scène kwam als een verrassing. Het premièrepubliek reageerde pas na enkele seconden aarzelend, maar al gauw groeide het applaus naar warme bijval voor de ongelooflijk spannende zeven scènes, bij elkaar ruim anderhalf uur zonder pauze.

De opera van Benjamin en Crimp kun je terugblikkend ervaren als een middeleeuwse ‘vorstenspiegel’, een vertelling waarin een komende heerser wordt ingeleid in de deugden van een goede vorst. Er was echter één vorstenspiegel die afweek van het geijkte patroon, Il Principe (De Vorst) van Niccolò Macchiavelli (1469-1527). Die schetst een pragmatisch, realistisch toekomstbeeld, dat tot uitdrukking komt in deze Lessons.

Liefde voor een man

Componist en librettoschrijver baseren zich op een toneelstuk van de Engelse, zestiende-eeuwse Christopher Marlowe over de Engelse koning Edward de Tweede (1284-1327). Hij verwaarloosde het bestuur en het land ten koste van zijn hartstocht voor de kunst (als voornaamste de muziek) en voor de liefde. Bij dat laatste speelt een man een belangrijke rol.

Hoewel gebaseerd op een historisch verhaal, voelt Lessons in Love and Violence actueel aan. (© Hans van den Bogaard)

Het is niet duidelijk of er bij de historische Edward sprake was van een homoseksuele relatie, maar dat belette Martin Crimp niet om de relatie tussen de koning (die geen naam heeft in de opera) en zijn raadsman Gaveston expliciet als gay in te vullen. De koning komt mede daardoor in conflict met zijn vrouw Isabel en met zijn minister Mortimer.

Meteen in de eerste scène is het raak. Knap zoals Crimp de toeschouwer direct het conflict intrekt. Mortimer verwijt de koning diens verspilling, zowel besteed aan poëzie en muziek als aan Gaveston. De bijkans geschreeuwde zanglijnen, die uitlopen op langgerekte klanken op bepaalde woorden of woorddelen, verhevigen de spanning, die door het orkest met felle accenten wordt onderstreept.

Aansluitend richt de aandacht zich op de koning en Gaveston. Op geraffineerde wijze uitgewerkt in de regie van Katie Mitchell naderen de verliefde mannen elkaar. George Benjamin legt Gaveston (de Hongaars-Roemeense bariton Gyula Orendt) lange zanglijnen in de mond, om de wrede sfeer van hun relatie te verhevigen, maar hij vult die aan met zoete hoornklanken. Dit alles ten aanschouwen van vrouw en twee kinderen en het hele hof.

Je voelt als toeschouwer mede door de geheimzinnige, dreigende klanken uit de orkestbak en de slow motion in de bewegingen dat deze situatie zeer slecht zal aflopen. Overigens zit de homorelatie op integere wijze verweven in het verhaal.

Gyula Orendt zingt zijn rol met koele schoonheid, terwijl de Franse bariton Stéphane Degout zich als de koning met felheid verweert tegen de aanvallen die op hem worden gedaan. Zijn scherpe tegenspeler Mortimer krijgt op dominante wijze en met krachtig stemgeluid gestalte door de Engelse tenor Peter Hoare.

Parelaria

Door de hele opera heen schept Benjamin de “trage schittering van muziek” (om de opera te citeren) in een scala aan klankkleuren, ritmes, uitbarstingen en verstillingen, die zowel de lyrische als dramatische vocale kanten in deze opera belijnen. Het Radio Filharmonisch Orkest speelt deze inhoudelijk rijke partituur onder leiding van de componist op waarlijk virtuoze wijze.

In de zes scènes na de opening ontplooit de vorstenspiegel zich. Weliswaar verbannen en dood verklaard, weet Mortimer via koningin Isabel (ook tussen hen heerst een liefdesrelatie) en de opgroeiende koningszoon zijn invloed te behouden.

In de tweede scène confronteert hij Isabel met het door hongersnood getroffen volk. Hier zet Benjamin geen koor in (de opera is koorloos), maar figuranten aangevoerd door getuigensolisten. “Ze zeggen dat één avond van de muziek voor die man Gaveston hetzelfde kost als één heel jaar van ons gezwoeg.” Waarop Isabel weliswaar meelevend, maar toch hooghartig reageert: “Maar als je hier bent, moet je niet proberen een prijs aan muziek te hangen.” Een geweldig eigentijdse reactie op de kritiek dat de kunst van concerten en opera’s elitair is.

Liefde en geweld bepalen het verhaal van Lessons in Love and Violence. (© Hans van den Bogaard)

Isabel laat een parel in azijn oplossen, één parel die genoeg zou opleveren “om voor elk van jullie een huis met veertien kamers te kunnen kopen”. Deze scène vult Benjamin met een schitterende minicoloratuuraria. Barbara Hannigan als Isabel zingt de parelaria met een zekere wreedheid in haar adembenemende expressie.

De hele opera zit vol van zulke vlijmscherpe uitspraken (Mortimer: “Moorden kan een kunst zijn, maar geen vreugde”) en reacties (de jonge prins: “Waarom slapen de armen met zijn drieën in één bed, mama?” Isabel: “Dan blijven ze warm, lieverd”). Het zijn teksten die ook hedendaagse dictators en meelopers in de mond nemen. Net als de naamloze jonge koning in de laatste scène: “Dan snijden we zijn ogen eruit.” Met hoge stem gezongen door de Britse tenor Samuel Boden; zijn zusje (de actrice Ocean Barrington-Cook) staat er steeds bij en kijkt ernaar, maar is verder zwijgzaam.

Actueel

Hoewel gebaseerd op een historisch verhaal, voelt Lessons in Love and Violence actueel aan. Zo wordt het verhaal ook in beeld gebracht: in paleisachtige kamers die getuigen van goede smaak bij moderne rijken, oogstrelende ontwerpen van Vicky Mortimer, die ook tekende voor Benjamins tweede opera Written on Skin.

Written on Skin wordt op 28 juni eenmalig concertante uitgevoerd door het Mahler Chamber Orchestra onder de Nederlandse Lawrence Renes. Dan zal blijken hoe sterk de theatrale muziek van Benjamin is zonder enscenering.

Dat hij ook in concertvorm het oor weet te boeien, werd al duidelijk in een Festival Promconcert op zaterdag, toen het Radio Filharmonisch Orkest onder leiding van Martyn Brabbins onder meer de kleurrijke en ritmisch aantrekkelijke Dance Figures uit 2004 speelde, evenals de korte cantate Sometime Voices uit 1996, Benjamins eerste werk met solozang en koor.

Zie voor meer informatie over Lessons in Love and Violence en Written on Skin de website van het Holland Festival. Lees ook onze recensie van de wereldpremière van George Benjamins opera in Londen.

Vorig artikel

Cité de l’Opera: Maria, France en Pierre

Volgend artikel

Vooruitblik: Bregenzer Festspiele 2018

De auteur

Franz Straatman

Franz Straatman

7Reacties

  1. 28 juni 2018 at 16:20

    Gisterenavond heb ik de tweede uitvoering van deze zeer geraffineerde en spannende opera bezocht. Ter voorbereiding had ik Edward The Second van Christopher Marlowe nog eens gelezen en de film bekeken die Derek Jarman van Edward II maakte.De verschillen tussen het toneelstuk en de opera waren groter dan de overeenkomsten.Ik zal hier niet ingaan op alle verschillen en overeenkomsten want daar zou ik een essay voor nodig hebben maar ik zal me concentreren op een paar volgens mij belangrijke elementen. Om de toeschouwers bij de les te houden zien we de handeling door de ogen van prins Edward, de latere koning Edward III en een personage genaamd Girl.Het gewelddadige gebeuren op het toneel komt nog harder aan omdat de volwassen toeschouwer zal proberen om zover als dat mogelijk is met onschuldige ogen naar de handeling te kijken.Dit element ontbreekt in Marlowe.De relatie tussen Pierce De Gaveston en de koning is in het toneelstuk uiterst liefdevol maar in de opera sado-masochistisch. De koning laat Gaveston in de winter onder het ijs zwemmen. Het is niet duidelijk of we dit letterlijk moeten opvatten of dat dit onderdeel is van hun liefdesspel. Mortimer Senior in het toneelstuk stoort zich helemaal niet aan de relatie tussen de koning en Gaveston en zegt:”The mightiest kings have had their minions” om vervolgens een aantal klassieke parallellen te trekken: Alexander de Grote en Hephaestion, Hercules en Hylas, Patroclus en Achilles etc. In de opera worden David en Jonathan van stal gehaald. Dat de relatie homosexueel was moge blijken uit de manier waarop Edward II aan zijn eind kwam. De straf staat in verhouding tot de zonde:”they kept him (the king) downe, and withall put into his fundament an horne, and through the same they thrust up into his bodie a hote spitte…so as no appearance of any wounds or hurt outwardie might be once perceyved”.In de opera is hier van geen sprake. Andere gruwelijkheden worden ons echter in dit theater van de wreedheid niet bespaard. De sterke opening scene waarbij we direct de handeling worden ingetrokken, is direct ontleend aan het toneelstuk. Mortimer Junior stoort zich niet zo zeer aan de relatie maar aan het feit dat Gaveston een “upstart” is, een parvenu die het geld uit de schatkist verkwist aan extravagante kledij en juwelen voor hemzelf en zijn volgelingen terwijl de soldaten van de koning geen soldij ontvangen en aan het muiten slaan. Aan het einde van de opera verschijnt de Dood in de persoon van Gaveston. In het toneelstuk is dat Lightborn, een soort Lucifer die de koning die al weken in een kerker in erbarmelijke omstandigheden zit opgesloten, op bovengenoemde wijze uit zijn lijden verlost. Aan het einde van het toneelstuk en de opera wordt Mortimer gedood in opdracht van de nieuwe koning.Het afgehouwen hoofd wordt in het toneelstuk in de lijkwagen van Edward II geplaatst. De opera werd met een zeldzame perfectie uitgevoerd. De muziek is dissonant maar past perfect bij het onderwerp. Het gebruik van de hoorn deed me af en toe denken aan die andere Benjamin. De zanglijnen waren schitterend. Het is geen opera die je in je hart sluit daarvoor is het allemaal te afstandelijk.Het is wel een opera die je niet gauw zal vergeten.

  2. Gerard
    30 juni 2018 at 09:51

    Ik heb de voorstelling ook gezien (29/6), matige opkomst van publiek. Ik vond de opera zwakker dan Witten on skin, de violence kwam ruimschoots aan bod, alleen de Love was nauwelijks aanwezig. Ik vroeg me regelmatig af naar het hoe en waarom, de noodzaak van het verhaal. Die kwam bij Written on Skin veel beter uit de verf, de karakters waren duidelijker. Al na een half uur sloeg de verveling een beetje toe. De cast was uitmuntend, de heldere directie van Benjamin en het orkest idem. Heel eerlijk gezegd: het is me niet zo bij gebleven (terwijl ik een dag geleden pas ben geweest). Het leek al bijna onmogelijk om Written on Skin te overtreffen. Benjamin heeft genoeg in zijn mars en orkestreert fantastisch (de zangers werden nooit door het orkest overstemd) en Benjamin heeft een goed gevoel voor de mogelijkheden van zangers. Ik was in ieder geval op tijd thuis door de korte duur van de opera (1uur40min), ook altijd fijn…

  3. 30 juni 2018 at 11:21

    Afgelopen donderdag heb ik de concertante uitvoering van Written on Skin in Het Muziekgebouw aan het IJ bezocht. Zonder de enscenering maakte het werk toch minder indruk. Aan de uitvoering lag het volgens mij niet. De solisten zongen vol overgave. Het Mahler Chamber Orchestra speelde uitstekend en Lawrence Renes leidde het geheel met strakke hand. Het libretto is zeer intrigerend maar net als Lessons in Love and Violence nogal woordenrijk. Wat niet echt helpt is dat de karakters over zichzelf in de derde persoon spreken.Het publiek (uitverkochte zaal) en de componist waren zeer ingenomen met de voorstelling.

  4. Gerard
    1 juli 2018 at 11:15

    @Rudolph: heb je ook een uitvoering met Hannigan in de rol van Agnes gehoord (ik heb haar in Parijs gehoord), hoe was de zangeres die haar partij nu overnam, lijkt me erg moeilijk omdat Hannigan zo’n stempel drukt op deze rol

  5. Gerard
    1 juli 2018 at 11:18

    volgens de recensie deed de zangeres Georgia Jaman het zelfs beter!

  6. 1 juli 2018 at 20:14

    @Gerard:Georgia Jaman heeft een krachtigere stem dan Hannigan en haar hoogte is fenomenaal.Ze acteerde met overgave.Een zangeres om in de gaten te houden. Barbara Hannigan heb ik ook in de rol van Agnes gehoord en gezien. Ze heeft meer charisma en haar timing is feilloos.

  7. Kersten van den Berg
    2 juli 2018 at 12:40

    Het was anderhalf uur aangenaam toeven bij LiLaVi. Dat zal het zelfs ook kunnen zijn voor de luisteraar, onbekend met de inhoud ervan, naar de radio-uitzending dinsdag (dank voor de tip, Francois!).