Etherische Strauss versus aardse Mahler
Het Rotterdams Philharmonisch Orkest had een eigen gast meegenomen naar de NTR Zaterdagmatinee op 17 februari. De Israëlische sopraan Chen Reiss is dit seizoen artist-in-residence, wat inhoudt dat zij een aantal concerten vult met voornamelijk liederen, zowel met orkest als met de eveneens Israëlische chef-dirigent Lahav Shani in de rol van pianist-begeleider. Zij werken al jaren samen. In de matinee presenteerde Reiss zes liederen van Richard Strauss, oorspronkelijk met piano maar later door hem georkestreerd. In die versie klonken ze als voorprogramma bij het hoofdgerecht: de zesde symfonie van Gustav Mahler. Groter tegenstelling was bijna niet denkbaar.
Teksten uit verschillende periodes van de Duitse literatuur, maar allemaal ademend van liefdevolle emoties en gelukzalige momenten. In ‘Wiegenlied’ en ‘Meinem Kinde’ worden gevoelige blikken geworpen op slapende kinderen. Strauss legde tedere begeleidingen onder de beeldschone zanglijnen. Chen Reiss, in een lang vallend, blauw glitterend gewaad afstekend tegen het zwart van de orkestkledij, zong met opvallende ingetogenheid. Dirigent Shani hield het orkest in fluisterzachte expressie. Bij het terugluisteren van de opname dient men de volume-knop flink terug te draaien om het etherische effect van de uitvoering te beleven.
Soepele sprongen
Met het vrolijke ‘Ich wollt ein Sträusslein binden’ en het ritmisch aantrekkelijke ’Säus’le liebe Myrthe’ zette Reiss haar hoge heldere sopraan met een miniem vibrato wat steviger aan. ‘Het is pure magie om deze liederen te zingen’, vertelde zij in het pauzegesprek. ‘De lijnen zijn lang, dus je moet de ademsteun goed onder controle hebben.’ Mooi zoals zij in ‘Säus’le’ het derde couplet ‘Hörst du, wie die Brunnen rauschen’ inkleurde en aan het einde met soepele sprongen in haar stralende geluid het gedicht van Clemens von Brentano afsloot.
In het beroemde ‘Morgen!’ zorgde Shani voor een uitgekiende, allerzachtste begeleiding terwijl de harp in een vrij tempo een sfeer uitstraalde die mij deed denken aan Mahlers Adagietto. Een liefdesverklaring ‘ohne Worte’, terwijl in ‘Morgen’ op een fijnzinnige tekst van dichter John Henry Mackay een ‘zwijgen van geluk’ met stem wordt uitgedrukt. Chen Reiss deed dat betoverend. ‘Das Rosenband’ vormde de ontspannende afsluiting van een recital dat inderdaad als een ‘Elysium’ werd ervaren, gehoord het uitbundige applaus.
Militaire muziek
Na de pauze een werk dat mijlenver van een etherisch Elysium afligt: de aardse zesde symfonie van Gustav Mahler. ‘Heftig, maar afgemeten’, zo schreef Mahler bij het begin van het ruig uitpakkende eerste deel. Wat Mahler met deze soms angstaanjagende compositie (vooral in het vierde deel) wilde, is speculatie, waar stoeten Mahler-onderzoekers nog niet uit zijn. Feit is dat hij in zijn jeugd in Iglau dicht bij een kazerne woonde en marcherende soldaten en militaire muziek tot zijn belevenis behoorden. De Habsburgse monarchie was bovendien vergeven van oorlogsgeweld (alleen al twee Balkan-oorlogen) voordat de eerste wereldoorlog uitbrak. Volgens Mahler-watchers is de zesde symfonie een soort voor-echo.
Lahav Shani hield met zijn groots opgetuigde Rotterdamse orkest een kordate lezing. Hij kon vertrouwen op een excellente kopergroep van acht hoorns, zes trompetten, vier trombones en bastuba om de gewelddadige fantasieën in te kleuren. En niet te vergeten een dubbel stel pauken (zowel in klank als optisch enerverend) en een groot assortiment slagwerk. Met als visueel middelpunt een forse kist waar in het vierde deel met een enorme hamer twee dreunende klappen op neerkwamen. Het strijkorkest heeft in deze symfonie stevige, virtuoze partijen te verwerken om het felle karakter uit te beelden.
Geen zangstem
Maar wonderlijk genoeg laat Mahler de woeste ontwikkelingen soms plotseling stilvallen om een totaal andere, etherische sfeer te creëren. Koe-bellen, celesta, fluiten, hobo’s en klarinetten spelen dan een ontspannen spel; de hemel trekt even open om zicht te bieden op een soort Elysium. Shani gaf alle ruimte om dat effect te bereiken. En er is dat prachtige derde deel, een andante moderato dat met een zangerige melodie inzet als schijnbare opmaat naar een menselijke stem. Maar die komt niet: in de zesde symfonie ontbreekt, net als de omringende vijfde en zevende symfonie de zangstem. Allerlei houtblazers (ook een sublieme groep) vullen de lyriek in.
Lahav Shani gaf Mahlers expressiviteit het volle pond met stevige accenten en volle orkestklank. De Rotterdammers hebben een wat feller karakter dan de Amsterdamse orkesten, wat ik toeschrijf aan de open, heldere akoestiek van concertzaal De Doelen. De directe stijl van Shani, zonder stokje dirigerend, met strakke gebaren, droeg zeker bij aan het potente karakter in de uitvoering van Mahlers Zesde.
Het NTR ZaterdagMatinee concert is te beluisteren op NPO Klassiek.
Verder lezen, luisteren en kijken
De auteur
